7-mavzu. Estetikaning asosiy kategoriyalari Reja

Moddiy sadriyatlardagi go`zallik.
Xar qanday nazariya amalnyot bilan uyg`unbo’lsagina 
jamiyatga xizmat qiladi. Bu ayni paytda, nafosat falsafasining uziga xos tamoyili sanaladi. 
Ma’lumki, estetik faoliyat estetik munosabat bilan chambarchas bog`lik xolda 
rivojlanadi.Masalan, me’morlik soxdsi.U o`zida ham moddiy ham ma’naviy qadriyatlarni aks 
ettiradi.Chinakam me’moriy obidaning guzalligi faqat tashqi kurinishi bilangina emas, balki 
mexanika qonunlarining yangi materiallar bilan boyitilganligi, me’morlikning qadimiy 
an’analarini yangi kurinishlar orqali namoyon qilish natijasida yuzaga keladi. Me’morlikdagi 
guzallikning o`ziga xosligi avvalo, binoning ko`rinishi, uning insonga estetik zavq bag`ishlashi, 
bino shakli va mazmunining hamoxangligi bilan belgilanadi. Ayniqsa, musulmon me’morchiligida 
bu qatiy estetik talab sifatida yuzaga chiqadi. Unda kurilayotgan bino yoki inshootga «foydalansa 
bo’laveradi» qabilidagi yuzaki munosabatni emas, balki «Bu obida inson estetik ehtiyojini 
kondirishga xizmat qilmogi lozim», degan tamoyilning ustuvorligini ko`rishimiz mumkin. Zero 
Xiva, Buxoro, Samarkand, Toshkent, Shahrisabz, Karshi, Margilon kabi kuxna shaxarlarimizda 
qad rostlab turgan me’moriy obidalar o`z tarovatini xanuzgacha yo`kotmagani ham anashunda. 
Estetik madaniyat borasida ko’plab tadqiqot ishlarini olib borgan olim Sayd husayn Nasr 
o`zining musulmon dunyosi san’ati, madaniyati va me’morchiligiga doyr asarlarida go`zallikning 
nazariy va amaliy tomonlariga e’tiborni qaratadi. U islom madaniyatida go`zallikni nazariy 
jixatdan taxdil qilish g`arbdagidek yuqori boskichda emasligini uqtiradi. Uning fikriga ko`ra, 
go`zallik iloxiy ijod maxsuli, uni inson tafakkuri tushunib etishga ojizlik qiladi. Go`zallikning 
yuzaga kelishi insonning ma’naviy olami bilan bog`liq xodisa bo’lib, uning shakli esa me’morlik 
va miniatyura san’atida o`z aksini topadi,deganqarashni ilgari suradi. Islom diniga mansub 
me’moriy obidalarda diniy-badiiy ramz bilan diniy-badiiy qonunning uyg`unligi, an’anaviylik 
bilan zamonaviylikning hamoxangligi me’moriy obidaning qadriyatga aylanishini hamda uning 
go`zallashishini ta’minlaydi. Masalan, Toshkent shahrining eng ko`zga ko`ringan, hushmanzara 
joylaridan birida 8747 m maydonda musulmon me’morchiligi san’ati asosida bunyod etilgan 
ulug`vor obida «Temuriylar tarixi» Davlat muzeyida bu xolat yaqqol ko`zga tashlanadi. Muzeyni 
tashqaridan kuzatsangiz, ko`zingiz yon- atrofdagi binolarning, ko`chalarning, maydonlarning 
muzey bilan o`zaro mutanosiblikda ekanligiga amin bo’lasiz. Biroq, ana shugo`zallikni his etgan 
xolda asta muzeyning peshtoqiga va so`ngra uning gumbaziga nigohingizni qaratsangiz ruhingiz 
bevosita falakka ko`tarilganday bo’ladi. Modomiki, gumbazning yuqoriga qarab yo`nalgan 
shaklga ega bo’lishi ham zaminiy go`zalliklarning ibtidosi Ollohga ekanligidan dalolat beradi (Bu 
muzeyga Samarqanddagi «Guri Amir» tarixiy yodgorlik majmuasi asos qilib olinganligi bejiz 
emas H-B.). Bu bir jixati. Muzeyning ikkinchi muhim jixatini shakl va mazmun uyg`unligida 
ko`rish mumkin. 
Muzeyning old tomoniga ishlangan sopol namoyon (panno)dagi arabcha xusnixat bilan 
bitilgan so’z Sohibkironning o`n ikkita hayotiy tamoyillarini aks ettirsa, muzeyning markaziy 
qismidagi milliy bezaklar fonida joylashgan Amir Temurning mashhur gerbi uni dunyoning uch 
bo’lagiga hukmronlik qilganligini bildiradi. 200 kv. metrga yaqin ko`lamni egallagan, asosiy 
kirave- rishdagi devorning markazidagi mavzuli monumental bezak esa uch qismdan iborat bo’lib, 
chap qismi «Tug`ilish», markaziy qismi «Yuksalish», ung qismi «Meros» deb nomlangan. 
Bo’larning xar biri o`ziga xos mazmunga ega: u tomoshabinga Temur va temuriylar xakidagi 
muayyan tarixiy ma’lumotlarni eslatadi. Masalan, monumental bezakning «Yuksalish» deya 
ataluvchi qismidagi tasvirga diqqat bilan qaralsa, uning bir tomonida Qur’on, ikkinchi to- monida 
shamshir tutgan farishtalar tasvirlanganligini ko`rish mumkin. Bezakning markazida esa 
Sohibkiron o`z davrida bunyod etgan maqbarayu masjidlar bilan birga, uning tamg`asi bo’lgan 
ulkan sher ustida oltin kuyosh va uchta xalka aks ettirilgan. Bularning barchasi Amir Temurning 
shon-shavkati, kuch-kudratidan dalolat beradi. 

---

Ta’kidlash lozimki, me’morlik o`zida taraqqiyotning ikki qanoti bo’lgan moddiylik bilan 
ma’naviylikni uyg`unlashtirishi barobarida uni go`zal qadriyatga aylantiradi. Bugungi kun 
hayotimizda «shaxdrsozlik», «atrof-mux,itni go`zallashtirish», «obodonlashtirish» kabi iboralar 
tez-tez tilga olinmokda. Sobik Shurolar davrida shaxarsozlikka "odamlarni boshpana bilan 
ta’minlash" nuqtai-nazaridan yondoshildi, shaxarlarning esetetik ko`rinishi ikkilamchi ahamiyatga 
ega bo’ldi. Shuning uchun ham bu davrda yaratilgan turar-joy binolari, ko`chalar, transport 
yo`llarining umumiy ko`rinishi, ularning eksterer (tashqi) va interer (ichki) bezagidagi bir xillik 
shaxarning badiiy-estetik qiyofasiga salbiy ta’sir etdi. Ayniqsa, aholi turar-joy hamda ma’muriy 
binolarning bir xil shakl va bir xil ko`rinishga egaligi, tartibsiz, noqulay qududda bunyod 
etilganligi, qolaversa, me’morchilikning milliy an’analari va estetik xususiyatlari e’tibordan 
chetda qolganligi shaharlarimizning ko`rki va jamolini buzilishiga olib keldi. 
Mustaqillik sharofati bilan mamlakatimizda shaxarsozlik soxdsiga katta e’tibor qaratildi va 
bu borada ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Toshkent, Samarkand, Buxoro, Karshi, 
Margilon, Xiva singari qadimiy shaxarlarimiz yanada chiroy ochdi, yangi inshootlar barpo etildi, 
ko’priklar, madaniyat maskanlari barpo etildi. Me’morlik moddiy qadriyatlar go`zalligini 
ta’minlovchi muhim soxaga aylandi. 
Bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan bunyodkorlik ishlarining o`ziga xos 
estetik jihati milliylik bilan zamonaviylikni, ma’naviylik bilan moddiylikning uyg`unligida 
ko`rinadi. Jumladan, mehmonxonalar, ma’muriy binolar, ta’lim muassasalari milliy me’morchilik 
an’a- nalarining Ovro`pa me’morchilik an’analari bilan uyg`unligiga asoslanadi. Yoki " O`zbek 
milliy akademik drama teatri", "Tasiriy san’at galereyasi", "Yoshlar ijod markazi", 
"Qorakolpogiston san’at muzeyi" kabi inshootlarda milliy ruxning jozibasi va mahobatini yaqqol 
ko`rish mumkin. 
Umuman olganda, go`zallik voqelikka qarama-qarshi bo’lgan hodisa emas, balki insoniy 
qadriyatdir. Zero, go`zallik inson tomonidan idrok etilishi, unga munosabat bildirilishi, 
baxolanishi natijasida qadriyatga aylanib boradi. Shu bois go`zallikning nazariy va amaliy 
ko`rinishini, ma’naviyligi bilan moddiyligini uyg`unlashtirish insonning burchi va mas’uliyatidir. 
Bir so’z bilan aytganda,
 go`zallik
- ma’naviy va moddiy xususiyatga ega bo’lgan, ijtimoiy hayotda 
favqulodda ahamiyat kasb etuvchi hamda narsa-hodisalarning uyg`unligi, hamoxangligi, 
mutanosibligi, maqsadga muvoqligiga asoslangan yuksak qadriyatdir. 
Hunuklik esa mazkur qadriyatlarning nomutanosibligida Ko`rinadi. Odatda xo`nuklikni 
go`zallikning aksi deb yuritamiz. Birok, bunday yondashuvda muayyan noaniklik bor. Chunki 
uyqash va bir-biriga yaqin yoki bir-birining aksi bo’lgan tushunchalardagi unsurlar u yoki bu 
ko`rinishda ham go`zallikda, ham hunuklikda ishtirok etishi mumkin. Gohida shakl va mazmun 
bir-birini dialektik tarzda inkor etadi. Biroq, mazmun bilan shaklning o`zaro uyg`unligi ijtimoiy 
munosabatlarda go`zallikni yuzaga keltiradi. Aksincha, hunuklik bir paytning ozida go`zallikning, 
ham nafosatdan lazzatlanishning ziddi bo’lib, u estetik zavq va estetik lazzat tuyg`usi voqe 
bo’ladigan "hudud"lardan yiroq, u insonga xayrat baxsh etishdan, uning vujudini forig`lashdan 
mahrum. 
3.