7 Mavzu: Diqqat. Asosiy savollar

Ikkinchi savolning bayoni. Diqqat. Diqqat turlari
Diqqat deb, ongni bir nuqtaga to’plab, muayyan bir obektga faol qaratilishiga aytiladi; biz o’z faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o’zimizning qilgan ishlarimiz, o’y va fikrlarimiz diqqatning obekti bo’la oladi.

Diqqat paytida ongning bir nuqtaga to’planishi ong doirasining torayishidan iborat bo’ladi; bunda go’yoki ong doirasi anchagina tig’izlanadi. Ana shunday torayish va tormozlanish tufayli ong doirasi juda ham yorqinlashadi. Ongning eng tormozlangan va binobarin, eng yorqin nuqtasi diqqatning fokusi (ya’ni markazi) deb ataladi. Ana shu fokusga tushgan barcha narsalar (idrok qilinayotgan predmetlar, tasavurlar, fikrlar) juda to’la, yorqin hamda juda aniq aks ettiriladi.

Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta’minlaydigan ichki faollikdir. Diqqat faolligi jihatidan ixtiyorsiz va ixtiyoriy deb farqlanadi. Diqqat asosan ikki turga, ixtiyorsiz va ixtiyoriy diqqat turiga ajratiladi. Biron tashqi sabab bilan va bizning xohishimizdan tashqari hosil bo’ladigan diqqatni ixtiyorsiz diqqat deyiladi.

Ixtiyorsiz diqqatni tug’diruvchi sabablar, avvalo, shaxsga ta’sir qiluvchi qo’zg’ovchilarning go’zalligi, yorqinligi, kuchi, kattaligi, harakatchanligi, uzoq davom etishi, to’satdan sodir bo’lishi, kontrastligi hisoblanadi. M: Qattiq tovush, momaqaldiroq, otilgan o’qning ovozi beixtiyor ravishda diqqatimizni o’ziga tortadi. Kutilmagan holda to’satdan sinfga uchib kirgan kapalak ixtiyor­siz ravishda talabalarning diqqatini o’ziga tortadi. Bundan tashqari, ixtiyorsiz diqqat bizning faoliyatimiz, turmush tajribamiz bilan bog’liq bo’lgan va ehtiyojlarimiz, qiziqishlarimizga javob bera oluvchi hamda bizda ma’lum bir hissiyot uyg’ota oluvchi narsalarning ta’siri bilan ham vujudga keladi.

Ixtiyorsiz diqqatning dastlabki fiziologik asosi orientirovka yoki tekshirish reflekslaridan iborat. Bu reflekslarni akademik I.P. Pavlov boshqacha nom bilan «bu nima ekan» refleksi deb ataydi.

Diqqatning qaratilishi lozim bo’lgan narsani oldindan belgilab olib, ongli ravishda qo’yilgan maqsad bilan ishga solingan diqqat ixtiyoriy diqqat deyiladi.

Bu diqqatning boshlanishi irodaning ishtirokini talab qiladi. Shuning uchun uni irodaviy diqqat deyiladi. Ixtiyorsiz diqqatning kuchi asosan qiyinchiliklarni engish bilan bog’liq bo’lgan irodaviy zo’r berish darajasi bilan xarakterlanadi.

Talabaning tushuntirilayotgan yangi darsni eshitib o’tirishi shu ix­tiyoriy diqqat bilan ishlashning misoli bo’la oladi. Bunda talaba «eshitib o’tiraman» deb, o’z oldiga maqsad qo’yadi va o’z diqqatini faqatgina o’qituvchining so’ziga qaratish uchun kuch sarf qiladi. Shuning bilan birga, talaba beixtiyor ravishda paydo bo’lib, o’qituvchining so’zini eshitishga xalaqit beruvchi idrok, fikr, hissiyot, xayol kabi boshqa psixik jarayonlarni yo’qotish uchun ongli ravishda harakat qiladi. Ixtiyoriy diqqat, masalan, ninaga ip taqish kabi juda oddiy ishda, ayniqsa, ochiq ko’rinadi. Juda ko’p har xil ishlar borki, ular asosan, ixtiyoriy diqqatni talab qiladi, masalan: g’isht teruvchining ishi, ekskavatorda ishlash.

Ixtiyorsiz diqqat ham, ixtiyoriy diqqat ham o’zining yo’nalishiga ko’ra tashqi va ichki bo’lishi mumkin.

Kishilarning ongidan tashqarida bo’lgan diqqatga tashqi diqqat deb ataladi. Tashqi diqqat dastaval bizning idroklarimiz jarayonida namo­yon bo’ladi. Tikuvchining ishida sodir bo’ladigan diqqat tashqi diqqatga misol bo’la oladi. O’quvchining kitob o’qishdagi, suratlarni ko’rishdagi va tabiat hodisalarini kuzatishdagi diqqati ham tashqi diqqatga misol bo’la oladi. Narsa va hodisalarni qaysi sezgi a’zolarimiz bilan idrok qilayotganimizga qarab, tashqi diqqatni ko’rish, eshitish va shuning bilan birga, tuyish, hid bilish va ta’m bilish turlariga ajratish mumkin.