7-mavzu: Arab yozuvidagi manbalar (turkiy tilida) Reja

7-MAVZU: Arab yozuvidagi manbalar (turkiy tilida)
Reja:

1. 
   Tarixiy manbalarning yaratilishida turkiy-uzbek tiliningroli.
   
2. 
   Turkiy tildagi tarixiy manbalar.
   
3. 
   Turkiy-o‘zbek tilidagi manbalarning xarakterlixususiyatlari.
   

Asosiy tushunchalar: turkiy-uzbek tilidagi tarixiy manbalarga oid asosiy tushunchalar arab va fors tilidagi tushunchalardan deyarli farq qilmaydi, shuning bilan birga turkiy tilning jugrofiy, harbiy termin va davlat tizimi va boshqaruvidagi atamlarida urni salmoqlidir.
1. Tarixiy manbalarning yaratilishida turkiy-o‘zbek tilining roli
Boy yozma merosimiz, tarixiy manbalarimiz shakllanishi va yaratilishida turkiy-uzbek tilining alohida o‘rni bor. Lekin yurtimizda siyosiy hokimiyat avval arablarda, so‘ng forsiy zabonli sultonlarda bulgan zamonlarda arab va fors tili davlat tili sifatida iste’foda etilib, bu tillarda rasmiy hujjatlar, tarixiy manbalar yaratildi. o‘sha davrlarda ham "Devonu lug‘ati-t-turk", "Qutadg‘u bilig" kabi yirik yozma manbalarning yaratilishi turkiy tilning qudrati, salohiyati va kuchi yetarli ekanligini namoyish etdi. Qolaversa, uzoq muddat davomida xalqimiz yetakchi ziyolilari va jonkuyarlari "Qur’oni karim" tafsiflari, "Qisas ul-anbiyo", "Hadisi shariflarni o‘z turkiy tilimizga o‘girishga va moslashtirishga harakat qilganlar. Bizning boy diniy merosimiz bilan bogliq kitoblar uz tadqiqotchilarini kutmoqda. Keyingi mustamlaka davri siyosatida xalqimizga arab va fors tili, guyoki, chet tili, bu tillardagi boy merosimiz bizga begona, eskirgan, utmish merosi sifatida tushuntirilib kelindiki, natijada bizning ma’naviy dunyomiz kambagallashdi, xolos. Afsuski, arab yozuvidagi boy merosimizdan yotsiraydigan, uni tushunmaydigan, eng fojialisi, tushunishni ham xohlamaydigan ziyolilar vujudga keldi. Vaholangki, Alisher Navoiyning "Muhokamat ul-lug‘atayn" asarida qayd qilinishicha, hokimiyat arablarda bo‘lganda ular uz tillaridagi madaniyatni ravnaq toptirishga homiylik qildilar va rag‘batlantirdilar. Undan so‘n fors tilidagi madaniyatga e’tibor berildi. Va nihoyat, Temuriylar saltanati o‘rnatilgach, turkiy-uzbek tilining v turkiy madaniyatning taraqqiy etishi uchun katta imkon yaratildi. Bu tildagi yozma manbalar faqat hozirgi yurtimiz hududida emas, balki shoir iborasi bilan aytilsa, Xitoydin to Xuroson, IIl’erozu Tabriz, balki Hindustonda ham turkiy til tushunilgan, yozma manbalar, madaniyat obidalari yaratilgan. Birgina xarakterli misol. Buyuk boburiylar oltinchisi avrangzeb Olamgir o‘zining Rus podshohiga jo‘natgan rasmiy maktubini turkiy tilda bitgan va bu muhim hujjat rus solnomalarida saqlanib qolgan. XIII asrda Qul Ali tomonidan turkiy tilda "Yusuf va Zulayho" dostoni Oltin Urdada bitilgan. Birinchi turkiy tildagi aruz risolasi XV asr o‘rtasida Misrda yaratilgan. Mug‘ul hokimlari huzurida baxshi-kotiblarning bo‘lishi va nihoyati XIV asr oxiriga borib “Temur tuzuklari”ning yuzaga kelishi turkiy-uzbek tili taraqqiyoti uchun katta xizmat qildi. Natijada "Tarixi Tabariy", Sharafiddin Ali Yazdiyning "Zafamoma", Mirxondning "Ravzat us-safo" asarlarining turkiy tilga ugirilishi, Rabg‘uziyning "Qissas ul-anbiyo", Alisher Navoiy, Durbek, Lutfiy kabi shoirlar ijodi turkiy-o‘zbek tilini jahondagi taraqqiy etgan adabiy va ilmiy til ekanligini kursatdi. Navoiyning "Tarixi anbiyo va hukamo", "Tarixi muluki Ajam", "Majolis un-nafois" "Xamsat ul-mutaxayyirin", "Holoti Pahlavon Mahmud", "Holoti Sayyid Hasan Ardasher", “Mahbub al-qulub”, “Vaqfiya” kabi keyingi davrlarda yaratilgan manbalar tarixiy ahamiytga molik jihati, ular keyingi davrlarda turkiy-o‘zbek tili rivojiga katta hissa bo‘lib qo‘shildi.
Zahiriddin Muhammad Boburning "Vaqoyi’" (1530) asarining yaratilishi jahonshumul ahamiyatga molik manba sifatida ijod etilganligini ko‘rsatadi. Chunki obida turt marta fors tiliga, uch marta ingliz tiliga tarjima qilinib, birgina forsiy qulyozmalarining kuplab tarqalganligi, uning o‘n uch nusxasi ko‘plab noyob mu’jaz rasmlar bilan ziynatlanganligi, asl matnning to‘rt marta chop etilishi, o‘ndan ziyod inglizcha to‘la va ixcham nashrlar yuqoridagi flkrning isboti uchun kifoyadir. Alisher Navoiyning "Majolis un-nafois" asari ham XVI asrda uch marta fors tiliga tarjima kilingan. Yana Muhammad Solih, Abulg‘oziy Bahodurxon, Munis, Ogahiy, Bayoniy, Hakimxon To‘ralarning tarixiy asarlari juda muhim va qimmatli manbalardir. Ayniqsa, XIX asrda Xorazmda va Sharqiy Turkistonda tarkiy tilga e’tibor tufayli ko‘plab tarixiy, diniy va badiiy asarlar forsiy, arabiy tillaridan tarjima qilindi, yangi asarlar yaratilishiga olib keldi. Umuman, XX asr birinchi choragigacha turkiy-o‘zbek tilida qator tarixiy manbalar yaratilgan edi. Shu paytgacha bitilgan bizning tilimizdagi obidalar arabiy alifbo asosida va yozuvlarida ijod etildi. 1929 yili lotin alifbosiga o‘tildi. 1940 yili rus-kirill alifbosi kiritildi. Mustaqilligimiz bizga yana lotin alifbosini qayta tikladi. Albatta lotin alifbosi rus-kirill alifbosiga nisbatan ko‘plab turkiy xalqlar uchun qabul qilinganligi bilan afzallikka ega. Lekin deyarli XIII yoki XII asr davomida yaratilgan manbalar taqdiri nima bo‘ladi? degan savol kishini o‘ylantiradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning tarixga e’tibori va xalqimiz madaniyatini o‘rganishga, qadrlashga intilishi kishida umid va ishonch uyg‘otadi. Darhaqiqat, "Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q". Mazkur ma’ruza davomida turkiy-o‘zbek tilida bitilgan hamma manbalarni qamrab olish mumkin emas, shuning uchun turkiy-uzbek tilidagi yozma manbalar xususiyatlarini o‘zida mujassam etgan eng yirik va xarakterli namunalarini keltiramiz, xolos. Hatto bularning hammasi to‘grisidagi ma’ruzada keltirilgan ma’lumotlarni talabalar va o‘quvchilar mustaqil kengaytirishlariga ishonamiz, chunki manbalar barcha bilim asosidir.