7-mavzu: Adabiy nutq va uning uslublari Reja: Adabiy til me’yorining shakllanishi va rivojlanishi. Leksik va talaffuz me’yorlarining o‘ziga xos tomonlari

2. Leksik va talaffuz me’yorlarining o‘ziga xos tomonlari.

O‘zbek adabiy tilida, asosan,quyidagi me’yorlar farqlanadi: 1)leksik (so‘z qo‘llash) me’yorlar; 2)talaffuz 

(orfoepik)me’yorlari; 3)so‘z yasalish me’yorlari; 4) morfologik me’yorlar; 5) sintaktik me’yorlar; 6)uslubiy me’yorlar. 

Tabiiyki, adabiy tilning yozma shaklida imlo (orfografik ) va tinish belgilari (punktuatsion) me’yorlari ham mavjud 

bo‘ladi. Bu me’yorlar mutaxassislar tomonidan til  qonuniyatlari, shuningdek, tarixiy an’analarga suyangan holda aniq 

qoidalar shaklida tayyorlanadi va tegishli davlat va tashkilot tarafidan tasdiqlanadi.   O‘zbek tili dunyodagi qadimiy    

va rivojlangan tillardan biri sifatida benihoya boy leksik xazinaga ega. Bu xazinadagi so‘zlarning ba’zilari eng qadimgi 

davrlardan beri yashab kelayotgan bo‘lsa, ba’zilari nisbatan keyinroq paydo bo‘lgan, yana ayrimlarining ma’no miqdori 

ortgan, boshqalarida esa bu miqdor kamaygan. Jamiyatning moddiy va ma’naviy hayotida yuz bergan tarixiy 

o‘zgarishlar tilning, eng avvalo, lug‘at boyligida o‘z aksini topadi.

SHuning uchun ham leksik me’yorlar boshqa meyorlarga qaraganda anchayin harakatchan bo‘ladi. Buning

Aytish lozimki, leksik me’yor lug‘atlarda, xususan, izohli lug‘atlarda o‘z aksini topadi, zotan, izohli lug‘atlarga 

birinchi navbatda adabiy til leksikasi kiradi. To‘g‘ri, adabiy me’yordan tashqaridagi so‘zlarning ma’lum qismi ham 

izohli lug‘atdan o‘rin oladi, ammo ular "esk."(eskirgan), "s.t." (so‘zlashuv tili), "dial."(dialektal), "folk."(folklor), 

"tar."(tarixiy) kabi izohlar bilan beriladi. "O‘zbek tilining izohli lug‘ati" (2 tomlik. Moskva, 1981.)da "Mazkur lug‘at 

hozirgi o‘zbek adabiy tilining normativ lug‘atidir. 

---

SHunga ko‘ra lug‘atga, xususan, hozirgi zamon o‘zbek tilida keng iste’molda bo‘lgan so‘z va frazeologik iboralar

kiritilgan" deb ta’kidlangan. Aytish joizki, bugun mazkur lug‘atdagi anchagina so‘zlar hozirgi adabiy tilimiz

me’yorla

ridan

chikdi, bir qancha so‘zlar me’yorga kirdi. SHuning uchun yangi 5 jildli "O‘zbek tilining izohli lug‘ati"

tayyorlandi va nashr etildi (Toshkent: "O‘zbekiston milliy ensiklope

diyasi"

Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-2008).

Tilning leksik me’yorlarini belgilashda o‘z va boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlarga munosabat masalasi o‘rtaga

chiqadi. Dunyo mamlakatlarining ko‘pchiligida vaqti-vaqti bilan bu borada tilga puristik yondashuv ko‘zga

tashlanadi.Aslida purizm (lotincha — purus "toza, sof") tilning tozaligini saqlashga urinish ma’nosida ijobiy hodisa.

Ammo tildagi har qanday o‘zlashmalarga keskin qarshi, o‘ta konservativ bir harakat o‘laroq, salbiy harakat deb

baholanadi.