7 Mavzu : Geoinformatsion tizimlar. (Г. И. С. russ tilida.) Reja

---

7 - Mavzu : Geoinformatsion tizimlar. 

(Г.И.С.russ tilida.) 

 

Reja : 

1.

 

Geoinformatsion  tizimlar  sinflanishi,  modellarning  xususiyatlari  va 

qo’llash uslubiyati . 

2.

 

Micro  Main,  Main  Trance,  Premium  dasturlarida  modellashtirish  va 

loyixalash. 

3.

 

Geologiya,  Surpoc,  Arc  GIS  dasturlarida  modellashtirish  va 

loyixalash. 

 

Tayanch so’z va iboralar: 

Geoinformatsion tizimlar, GPS, GIS, Geologiya, 

Surpos, Arc GIS, kartograflar, teodolit, taxeometr, lenta, ERGEODEZKADASTR, 

Fotogrammetrik ishlov berish. 

 

1.

 

Geoinformatsion tizimlar sinflanishi, modellarning xususiyatlari 

va qo’llash uslubiyati . 

 

Oxirgi  bir  necha  o‘n  yillardan  buѐn  insoniyat  axborot  suronini  boshidan 

kechirmoqda. U yildan-yilga kuchayib, inson faoliyatining ko‘plab sohalariga kirib 

bormoqda.  Bugungi  kunda  kartograflar  ko‘plab  manbalardan  olinadigan 

axborotlardan  foydalanish  mobaynida  topografik,  turli  mavzuli  geografik  kartalar 

va atlaslarni tuzish, aero- va kosmik tasvirlarni deshifrovka qilish, dalada o‘lchash 

natijalarini qayta ishlash va kompyuter tizimlarida ma’lumotlarni to‘plash bo‘yicha 

boy tajribaga egalar. 

Ma’lumotlarning ko‘plab turlarini vaqt o‘tishi bilan tez-tez o‘zgarib turishi, 

oddiy  usulda  tuziladigan  qog‘ozli  kartadan  foydalanishni  ancha  qiyinlashtirib 

yubormoqda.  Bugungi  kunda  tezkor  axborotlarni  qabul  qilish,  ularning 

dolzarbligini  ko‘rsatish  faqatgina  avtomatlashtirilgan  tizim  kafolatlashi  mumkin. 

SHu o‘rinda zamonaviy GIS – bu ko‘p miqdordagi grafikli va mavzuli ma’lumotlar 

bazasiga ega bo‘lgan, baza asosida ish bajarish imkoniyatiga ega bo‘lgan modelli 

va hisobli funksiyalar bilan birlashgan,  fazoviy ma’lumotlarni kartografik shaklga 

aylantirish,  turli  xulosalar  chiqarish  va  monitoring  ishlarini  amalga  oshiradigan 

avtomatlashgan tizim, deb qaraladi. Bugungi kunda kompyuter savodxonligi omma 

orasida  ancha  oshgan.  GISda  tuzilgan  karta  oddiy  qog‘ozli  kartadan  yaxshi 

bezalgani,  kompyuterli  shakldaligi,  qo‘lda  bajarib  bo‘lmas  darajadagi  aniqligi  va 

boshqa  bir  qator  afzalliklari  bilan  farq  qiladi.  Kartaga  istagancha  o‘zgartirish 

kiritish,  yangi  mazmun  va  bo‘ѐq  berish,  diagramma  va  boshqa  ma’lumotlarni 

kiritish,  o‘chirish  va  h.k.  ishlarni  bajarsa  bo‘ladi.  Buning  uchun  muallifning 

shaxsan  o‘zi  karta  tuzishning  kompyuterli  texnologiyalari  bilan  mukammalroq 

tanishishi va ular asosida karta tuzib ko‘rishi kerak. 

Ta’lim muassasalarining «Geodeziya, kartografiya va kadastr», «Er tuzish va 

er  kadastri»,  «Ekologiya  va  atrof  muxit  muhofazasi»,  «Suv  resurslari  va  ulardan 

foydalanish»,  «Geografiya  va  gidrometeorologiya»  yo‘nalishlari  bo‘yicha  ta’lim 

olaѐtgan  talabalarga  mo‘ljallangan  bo‘lib,  unda  Geografik  axborot  tizimlarida 

manbalarni  to‘plash,  ma’lumotlar  bazasini  hosil  qilish,  mavzuli  kartalarni  tuzish 

---

yo‘llari  batafsil  baѐn  etilgan.  Darslikdan  oliy  ta’lim  talabalari,  magistrlar, 

aspirantlar, o‘qituvchilar va geografik axborot tizimlari bo‘yicha tadqiqot ishlarini 

olib boraѐtgan ilmiy xodimlar ham foydalinishlari mumkin.  

Innovatsion  texnologiyalar  tabiiy  ofatlar  bilan  kurashishda  va  hosildorlikni 

oshirishda  yordam  beradi.  Qozog‘istonda  birinchi  marta  geoinformatsion  tizimlar 

markazi ochildi, deb xabar qiladi khabar.kz sayti. 

Geoaxborot  tizimlari  (GAT,  keyinchalik  umumiy  qabul  qilingan  atamasi  - 

GIS  ishlatiladi)  XX  asrning  60-yillaridan  boshlab  rivojlana  boshlagan,  lekin  bu 

tizimning keng rivojlanishi 90-yillarga to‘g‘ri keladi. Bunga sabab shu keyingi 20 

yil  ichida  kompyuter  texnologiyasining  ancha  rivojlanishi  bo‘ldi.  Kartalar 

yaratishning  "Qog‘ozli"  deb  atalgan  odatdagi  texnologiyasi  bilan  bir  qatorda 

geografik  axborot  tizimidan  foydalangan  holda  kartalar  yaratishning  kompyuterli 

texnologiyasi  jadal  sur’atlar  bilan  rivojlanmoqda.  Oddiy  qilib  aytganda,  GISga 

tabiat  va  jamiyat  ob’ektlari  va  hodisalari  haqidagi  topografik,  geodezik,  er,  suv 

resurslari  va  boshqa  kartografik  axborotni  yig‘ish,  ularga  ishlov  berish,  EHM 

xotirasida  saqlash,  yangilash,  taxlil  qilish,  yana  qayta  ishlashni  ta’minlovchi 

avtomatlashtirilgan  apparatlashgan  dasturli  kompleks,  deb  ta’rif  bersa  bo‘ladi. 

Barcha GISlarda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, xotirada saqlash, yangilash, 

taxlil  qilish  va  ma’lumotlarni  kompyuterda  ѐki  etarli  darajada  tasvir  xususiyatini 

qayta  ishlay  oladigan  maxsus  dasturda  texnik  vositalar  orqali  ushbu  jaraѐnlarni 

bajarish  usullari  e’tiborga  olingan.  Demak,  GIS  —  turli  usullar  bilan  to‘plangan 

tabiiy  tarmoqlar  haqidagi  keng  mazmunli  ma’lumotlar  bazasiga  tayangan 

mukammal rivojlangan tizim hisoblanadi. Hozirgi paytda foydalanish sohalarining 

kengligi  jixatidan  GISning  tengi  yo‘q  —  u  navigatsiya,  transport,  qurilish, 

geologiya,  harbiy  ishlar,  iqtisodiѐt,  ekologiya  va  boshqa  sohalarda  keng 

qo‘llanilmoqda.  Geografik  axborot  tizimlari  er  tuzishda,  turli  tizim  kadastrlarida, 

kartografiyada  va  geodeziyada  keng  qo‘llanilmoqda,  chunki  katta  hajmdagi 

statistik,  fazoviy,  matnli,  grafikli  va  boshqa  ko‘rinishdagi  ma’lumotlarni  qayta 

ishlash  va  ularni  tasvirlashni  GIS  tizimisiz  mumkin  emas.  Bugungi  kunda  ilmiy 

tadqiqotlar  va  amaliy  faoliyatda  ko‘plab  GISlar  ishlatiladi,  lekin  ular  orasida 

shaxsiy  GISlar  keng  tarqalgan.  Jumladan,  ularga  GeoDraw,  GeoGraph  (Rossiya 

Geografiya  instituti),  AtlasGis,  WinGis,  Ar

cin

fo,  MapInfo  (AQSH)  va  boshqa 

dasturlarni misol keltirish mumkin. 

Umuman  olganda  kartalar  yaratishning  GIS-texnologiyasini  quyidagicha 

tasavvur qilsa bo‘ladi: 

1.  Tayѐrgarlik  ishlari.  Elektron  taxeometrlar  va  GRS  asboblaridan, 

tasvirlarni qayta ishlash vositalaridan, izlanishlar raqamli ma’lumotlaridan, avtorlik 

originallardan,  mavjud  fond  kartalari  va  boshqalardan  dastlabki  ma’lumotlarni 

to‘plash.  Kartografik  va  fond  materiallarini,  rastrli  tasvirlarni  bir  xil  masshtabga 

keltirish, so‘ngra ularni kompyuter xotirasiga joylash.  

2.  YAratilaѐtgan  kartaning  mavzuli  qatlamlarini,  ularga  tegishli  jadvallarni 

ishlab  chiqish  va  ularni  taxlil  qilish.  Ma’lumotlar  bazasini  yaratish.  Ob’ektlar 

tasnifi  mavjud  jadvallar  (atributlar)  va  matn  ma’lumotlarni  EHM  xotirasiga 

kiritish. SHartli belgilar tizimini ishlab chiqish.  

---

3.  Kartaning  mavzuli  qatlamlarini  muvofiqlash,  kartografik  tasvirni  hosil 

qilish  va  ularni  taxrir  qilish.  Kartaning  komponovkasini  ishlab  chiqish  va  uni 

nashrga tayѐrlash. Kartani nashr qilish. 

Geodeziya,  kartografiya  va  kadastr,  Ekologiya  va  atrof-muhit  muhofazasi, 

Suv  resurslari  va  ulardan  foydalanish,  Geografiya  va  Gidrometeorologiya 

yo‘nalishlari uchun mutahassislar tayѐrlash uchun tuzilgan ―Geoaxborot tizimi va 

texnologiyalari o‘quv dasturiga mos keladi. 

Hozirgi  vaqtda  plan  va  kartalarni  yaratish  ikki  usulda  olib  boriladi:  Erda 

geodezik ishlarni olib borish bo‘yicha va joyning masofadan turib olingan rasmini 

deshifrovka  qilish  (o‘qish)  natijasida.  Bunday  rasmlar  Erning  turli  sun’iy 

yo‘ldoshlaridan, ya’ni kosmik kemalar, samolѐtlar va vertolѐtlardan olingan yarim 

tonalli  (rangliga  o‘xshash)  ѐki  oq-qora  kosmik  va  aerofotosuratli  tasvirlaridan 

iborat. 

Er  resurslarini  kompleks  kartaga  olish  ishlarining  texnologik  jaraѐni  7.1 

rasmda keltirilgan.