7 –Маъруза. Toklarning magnit ta’siri. Magnit maydon kuchlanganligi. Bio-savar-laplas qonuni

O’zinduksiya hodisasi. Elektromagnit induksiya hodisasi o’tkazgich o’rab turgan yuz orqali 

o’tuvchi induksiya oqimi o’zgarg’an barcha hollarda yuz beradi Bunda oqimning qanday sabab 

bilan  o’zgarayotganligining.  hech  qanday  ahamiyati  bo’lmaydi.  Agar  biror  berk  konturda 

o’zgaruvchan  tok  oqayotgan  bo’lsa,  u  holda  shu  tok  hosil  qilgan  magnit  maydon  ham 

81-rasm 

82-rasm 

---

o’zgaruvchan  bo’ladi.  Demak,  shu  tok  konturi  o’rab  turgan  yuz  orqali  o’tayotgan  magnit 

induksiya  oqimi  o’zgarib  turadi.  Magnit  induksiya  oqimining  o’zgarishi  natijasida  konturda 

elektr  yurituvchi  kuch  paydo  bo’ladi.  Shunday  qilib,  konturdagi  tokning  o’zgarishi  natilsasida 

xuddi  shu  konturning  o’zida  induksiya  elektr  yurituvchi  kuchi  hosil  bo’lar  ekan.  Bu  hodisa 

o’ziduksaya hodisasi deb yuritiladi. 

Ulanish ekstratokining bo’lishi zanjirga tok berilganda tokning ekstratok yo’q bo’lgandagiga 

qaraganda  sekinroq  o’sishiga  sabab  bo’ladi.  Masalan,  elektr  lampochkani  o’zinduksiyasi 

kuchliroq  bo’lgan  konturga  ulasak,  lampochka  o’zinduksiyasi  kuchsizroq  bo’lgan  konturga 

ulangandagiga qaraganda sekinrok cho’g’lanadi. 

Uzilish  ekstratokini  (83-rasm)  ko’rsatilgan  sxema  yordami  bilan  kuzatish  mumkin.  B 

batareyadan  kelayotgan  tok  A  nuqtada  ikki  simga  tarmoqlangan  zanjirdan  o’tadi.  Zanjirning 

ACD qismida anchagina katta o’zinduksiya toklari hosil  bo’ladi.  Zanjirniig 

ikkinchi AGD qismiga G galvanometr ulangan. ACD va AGD qismlarda tok 

tutash strelkalar bilan ko’rsatilganidek chapdan o’ngga o’tayotgan bo’lsin.  

Agar  K  kalitni  uzsak,  u  holda  ACD  qismda  dastlabki  tok  bilan  bir 

tomonga  yo’nalgan  uzilish  ekstratoki  paydo  bo’ladi.  Zanjirning  ikkinchi 

qismi  uzib  qo’yilganligi  uchun bu tokning hammasi  zanjirning DGA qismi 

orqali o’tadi. Ko’rinib turibdiki, bu tok DGA qismda o’ngdan chapga qarab 

o’tadi (punktir strelka); bunday ekanini galvanometr strelkasining oldingiga 

teskari tomonga og’ganligiga qarab payqaymiz. 

Konturning  kuchli  yoki  kuchsizroq  o’zinduksiya  hodisasiga  ega  bo’lish  xususiyati 

o’zinduksiya  koeffisiyenti  deb  ataladigan  fizik  kattalik  bilan  xarakterlanadi.  Bu  kattalikning 

ma’nosini aniqlab olaylik. 

Faraz qilamizki, solenoid orqali I tok oqayotgan bo’lsin. Uning atrofida magnit maydon hosil 

bo’ladi. Bu magnit maydon oqimi  

                                          

                                                       (66) 

formula bilan ifodalanadi.  

Proporsionallik  koeffisiyenti  L  konturning  o’zinduksiya  koeffisayenti  deb  ataladi.  (66) 

tenglikda  I tokni birga teng deb olinsa, o’zinduksiya koeffistnti  miqdoran birga teng tok  kuchi 

oqayotgan  kontur  o’rab  turgan  yuz  orqali  o’tuvchi  magnit  induksiya  oqimiga  teng    ekanligini 

ko’ramiz. 

O’zinduksiya  elektr  yurituvsh  kuch  ε

Si

  ni  elektromagnit  induksiyaning  asosiy  qonunidan 

topamiz:                                                                                                                                         

(67) 

  

Bu formuladagi Φ oqim o’rniga (66) dan uning o’zinduksiya koeffisiyeiti L va ko.nturdagi, tok 

kuchi  I  orqali  ifodalangai  qiymatini  qo’ysak,  o’zinduksiya  o’zgarmas  bo’lgan  hol  uchun 

quyidagini topamiz: 

                                                 

                                               (68) 

Bu  munosabatdan  foydalanib  o’zinduksiya  koeffisiyentining  yana  bitta  ta’rifini  berish 

mumkin:  konturning  o’zinduksiya  .koeffisiyenti  konturdagi  tok  kuchi  vaqt  birligi  ichida  birga 

o’zganganda shu konturda hosil bo’ladigan elektr yurituvchi kuchiga son qiymati jahatidan teng. 

O’zinduksiya  koeffisiyenti  faqat  konturning  geometrik  shakli  bilan  kontur  turgan  muhitga 

bog’liqdir.  (1)  va  (2)  munosabatlar  o’zinduksiya  koeffisiyentining  o’lchov  birligini  topishga 

imkon beradi.   O’zinduksiya koeffisiyentining Xalqaro sistemadagi birligi genri deb  ataladi. Bir 

genri  deb  1  amper  tok  oqqanda  yuzi  orqali  1  veber  magnit  oqimi  o’tadigan  konturning 

o’zinduksiya   koeffisientiga aytiladi. 

Solenoiddan  o’tayotgan  tokning  magnit  maydon  energiyasi  quyidagi  formula  bilan 

aniqlanadi: 

                   

                                              (69) 

83-rasm 

---

bu  yerda  I  –  tok  kuchi,  L  –  solenoidning  o’zinduksiya  koeffisienti.  U  quyidagi  formula  bilan 

aniqlanadi: 

                          

                                         (70) 

bu yerda V - solenoidning hajmi; n - solenoidning birlik uzunligidagi o’ramlar soni va µ - 

solenoidning ichki qismidagi muhitning magnit  singdiruvchanligi.