7-ma’ruza. Qalqovichli sath o‘lchagichlar

---

7-MA’RUZA. Qalqovichli   sath o‘lchagichlar

 

 

Reja: 

1.

 

Qalqovichli  sath o‘lchagichlar; 

2.

 

Buyekli sath o‘lchash vositalari. 

 

Bu  asboblar  bilan  idishdagi  suyuqlik  sathi  o‘lchanadi.  Asbobning  sezgir 

elementa  —  qalqovich  suyuqlik  sirtida  qalqib  turadi  (15.2-rasmda)  va  suyuqlik 

sathi  balandligidagi  o‘rni  unga  ta’sir  qiladigan  kuchlar  muvozanatiga  bog‘liq 

bo‘ladi.  Arximed  qonuniga  muvofiq,  qalqovich  og‘irligi  uning  suyuqlikka  botgan 

hajmidagi  suyuqlik  og‘irligiga  teng  bo‘ladi.  Undan  tashqari,  qalqovichni  o‘rab 

olgan  suyuqlik  ustidagi  muhit  havo  bo‘lmay,  zichligi  ρ0  ga  teng  bo‘lgan  modda 

bo‘lsa,  unda  qalqovich  hajmidagi  bu  modda  og‘irligi  ham  qalqovichni  pastga 

bosadi,  uning  suyuqlikka  botishini  oshiradi.  Bu  ikki  kuchga  qarshi  yo‘nalgan, 

qalqovichni yuqoriga ko‘taradigan kuch F ni quyidagicha hisoblash mumkin: 









x

dx

x

S

g

gV

x

F

0

0

0

.

)

(

)

(

)

(







   (15.2) 

bunda ρ

0

 — suyuqlik  ustidagi  muhit zichligi;

 g

 — og‘irlik kuchi tezlanishi; 

V

  —  qalqovichning  hajmi;  ρ  —  qalqovich  botib  turgan  suyuqlik  zichligi;

  х— 

qalqovich botgan qismining balandligi; 

S

 — qalqovichning ko‘ndalang kesim yuzi. 

Agar  kalqovichning  ko‘ndalang  kesimi

  S

  balandligi

  h

  bo‘yicha  o‘zgarmas 

bo‘lsa, 

x

S

g

g

Sh

x

F











)

(

)

(

0

0







  

 

(15.3) 

Suyuqlik usgidagi muhit gaz yoki havo bo‘lsa, ρ

0

 = 0, u holda 





x

dx

x

S

g

F

0

.

)

(



  

 

(15.4) 

Qalqovichning ko‘ndalang kesimi o‘zgarmas bo‘lsa, 

F=ρ



g



S



X.

  

 

(15.5) 

Qalqovichli  sath  o‘lchagichlarda  doimiy  va  davriy  cho‘kadigan  (buykali) 

qalqovichlar ishlatiladi. 

Doimiy  cho‘kadigan  qalqovichli  sath  o‘lchagichlarda  qalqovichni  yuqoriga 

ko‘taradigan  muvozanatlovchi  kuch  qalkovich  og‘irligiga  teng  va  o‘zgarmas 

bo‘ladi: 

F = G =

 const. 

Bundan foydalanib, qalqovichning suyuqlikka botgan qismining balandligini 

topish mumkin: 

const

 

g

 

S

=









G

x

   

 (15.7) 

Bu  holda  kuchlar  muvozanatini  ta’minlaydigan  qalqovich  suyuqlik  sathi 

balandligiga  muvofiq  siljiydi.  15.3-rasmda  shu  prinsipga  asosan  ishlaydigan 

doimiy  cho‘kadigan  qalkovichli  sath  o‘lchagichning  oddiy  sxemasi  ko‘rsatilgan. 

Sanoatda qo‘llaniladigan ko‘pchilik sath o‘lchagichlar shu sxema asosida ishlaydi. 

Qalqovich 1 roliklar 2 yordamida muvozanatlovchi yuk 3 bilan elastik tross (po‘lag 

sim)  orqali  bog‘langan.  Yuk  bilan  biriktirilgan  strelka  shkala  4  ga  muvofiq 

---

suyuqlik sath balandligini ko‘rsatib turadi. 

By  o‘lchagichning  asosiy  kamchiligi  —  shkalasining  teskariligi  va  tross 

og‘irligining  o‘zgarishi  hisobga  olinmasligi,  baland  idishlarda  hisoblash  qiyinlign 

va hokazo. 

Qalqovichli  sath  o‘lchagichlarning  turli  modifikatsiyalari  mavjud  Ular  bir-

biridan tuzilishi, o‘lchash xarakteri (uzluksiz yoki qayd qiluvchi), masofaga uzatish 

sistemasini  (pnevmatik,  elektr  va  boshkalar)  ishlatish  shartlari  va  boshqa 

xususiyatlari bilan farq qiladi. 

Idishdagi  suyuqlik  sathining  o‘zgarishiga  qarab  qalqovichning  siljishini 

kamaygirish 

maqsadida 

chiziqli  xarakteristikaga  ega 

bo‘lgan  davriy  cho‘kadigan 

silindrik 

qalqovichdan 

foydalanish  mumkin.  Davriy 

cho‘kadigan  qalqovichli  sath 

o‘lchagichning  ishlash  prinsipi 

qalqovich (buyka)  massasining 

suyuqlikka 

cho‘kish 

chuqurligiga 

qarab 

o‘zgarishiga 

asoslangan. 

Bunday  sath  o‘lchagichlarning  sezgir  elementi  og‘ir  jism  (masalan,  silindr),  ya’ni 

idish  ichida  vertikal  osilgan  va  nazorat  qilinayotgan  suyuqlikka  qisman  botirilgan 

(15.4-rasm)  qalkovichdan  iborat.  Qalqovich  bikirligi 

С

    bo‘lgan  va  kalqovichga 

ma’lum  kuch  bilan  ta’sir  etadigan  elastik  ilgakka  mahkamlangan  (15.4-rasmda 

bunday  element  prujinadir).  Suyuqlik  sathini