7. Dunyoqarashni shakllantirishda madaniyat mezonlari va umummadaniy dunyoqarashning omillari

Ta’lim qonuniyatlari quyidagilardan iborat:
1) ta’lim omillari, shart-sharoitlari va natijalari oʻrtasida oʻzaro aloqadorlikning 
mavjudligi;
2) ta’lim jarayonining ijtimoiy omillar va jamiyat ehtiyojlari bilan bog‘liqligi; 
3) ta’lim, rivojlanish va tarbiyaning oʻzaro birligi;
4) har qanday ta’lim jarayonida oʻqituvchi, oʻquvchi va oʻrganilayotgan obyektlar 
oʻrtasidagi oʻzaro ta’sirning talab etilishi;
5) ta’lim jarayoni samaradorligining oʻquvchilar tomonidan koʻrsatiladigan oʻquv 
faolligi asosida ta’minlanishi;

---

129 
 
Ta’lim tamoyillari – 
o‘qitish 
asosida yotadigan, ta’lim va uni tashkil 
etish jarayonini tashkil etish mazmuni, 
shakl, metod va vositalarini tanlanishini 
belgilaydigan boshlang‘ich asoslardir. 
6) malakalarning muayyan operatsiya va harakatlarning muntazam, koʻp bora 
takrorlanishi natijasida hosil boʻlishi; 
7) oʻzlashtirishning puxtaligi takrorlashning izchilligiga bog‘liq ekanligi; 8) 
oʻquvchilar tomonidan oʻzlashtirilgan murakkab faoliyat usullarining oʻqituvchi 
tomonidan ularga eng oddiy faoliyat usullarini muvaffaqiyatli oʻzlashtirilishi natijasi 
ekanligi. 
Ta’lim qonuniyatlari asosida unga qoʻyiladigan talablar – ta’lim tamoyillari 
aniqlanadi. Pedagogik amaliyotlarda ba’zan 
“oʻqitish prinsiplari”
atamasi ham 
ishlatiladi. Lekin ta’lim tamoyillari (prinsiplari) ta’lim jarayonining ikkala subyekti 
oʻqituvchi va oʻquvchi-talabaga ham daxldor. Shuning uchun taniqli didaktik olimlar 
O.Roziqov, A.Zunnunov, U.Mahkamov ularni 
ta’lim prinsiplari
deb atashni ma’qul 
koʻradilar. Chunki ta’limni tashkil etish, boshqarish va nazorat qilishda oʻqituvchi va 
oʻquvchi-talaba faoliyatiga qoʻyiladigan talablar, qoidalar, ta’lim prinsiplari deb 
ataladi. Prinsiplar umumdidaktik kategoriya boʻlib, ular ta’limning barcha turlari, 
darajalari, subyektlari, oʻquv-tarbiya jarayonining hamma komponentlariga daxldor 
umumiy qoidalardir. Prinsiplar va ta’lim qonuniyatlari uzviylikda mavjuddir. 
Qonuniyatlar prinsiplarning ayrim tomonlarini yoritadi. Prinsip umummilliy 
xususiyatiga ega boʻlib, ta’limda barcha oʻquv fanlarini oʻqitish bosqichlarida 
qoʻllanadi
40
. 
Ta’lim jarayonida quyidagi tamoyillar ustuvor xarakter kasb etadi: ijtimoiy – 
g‘oyaviylik; onglilik va faollik; ilmiylik va tushunarlilik; koʻrgazmalilik; 
mustahkamlik; tarbiyalovchi xarakterga egalik; fundamentallik va amaliy yoʻnalganlik 
(ta’limning hayot bilan, nazariyaning 
amaliyot bilan bog‘liqligi); tabiat bilan 
uyg‘unlik; madaniy taraqqiyot bilan 
uyg‘unlik; ta’limning oʻquvchilar yoshi 
va 
individual 
xususiyatlariga 
mos 
kelishi; insonparvarlik; oqilona talabchanlik bilan bola shaxsini hurmat qilishning 
40
A.Zunnunov, U. Mahkamov. Didaktika. –T.: “Sharq”, 2006, 49 – bet

---

130 
muvofiqliligi; pedagogik hamkorlik.