7. Ҳақ эвазига сотиб олинган асосий воситалар балансда уларнинг бошланғич қиймати бўйича акс эттирилади

ЭТТИРИШ ВА ҲИСОБГА ОЛИШ

7. Ҳақ эвазига сотиб олинган асосий воситалар балансда уларнинг бошланғич қиймати бўйича акс эттирилади.

8. Ҳақ эвазига сотиб олинган асосий воситаларнинг бошланғич қийматига қуйидаги харажатлар киритилади:

1) активларни етказиб берувчиларга ҳамда шартнома бўйича қурилиш-монтаж ишларини бажарганлик учун пудратчиларга тўланадиган суммалар;

2) асосий воситалар объектига доир ҳуқуқни сотиб олиш (олиш) муносабати билан амалга оширилган рўйхатдан ўтказиш йиғимлари, давлат божлари (божхона божлари, йиғимлари ва ш.к.) ва бошқа шунга ўхшаш тўловлар;
3) асосий воситалар объектларини сотиб олиш (барпо қилиш) муносабати билан солиқлар ва йиғимлар суммалари (агар улар қопланмаса);
4) асосий воситалар объектларини сотиб олиш (барпо қилиш) билан боғлиқ ахборий ва маслаҳат хизматлари учун тўланган суммалар;
5) асосий воситалар объектларини етказиб бериш хатарини суғурталаш бўйича харажатлар;
6) асосий воситалар улар орқали сотиб олинган воситачиларга тўланадиган ҳақлар;
7) асосий воситаларни ўрнатиш, монтаж қилиш, созлаш ва ишга туширишга оид харажатлар;
и) активдан мўлжал бўйича фойдаланиш учун уни ишчи ҳолатга келтириш билан бевосита боғлиқ бошқа харажатлар.

Чет эл валютасида сотиб олинган асосий воситалар балансда божхона юк декларациясини расмийлаштириш санасидаги Марказий банки курси бўйича миллий валютада акс эттирилади ва чет эл валютаси курсининг ўзгариши муносабати билан қайта баҳоланмайди.

9. Муайян шароитларда автив билан боғлиқ харажатларнинг умумий суммасини тегишли қисмларга бўлиш ва ҳар бир қисмни алоҳида ҳисобга олиш зарур. Бу ушбу объектнинг таркибий қисмлари ҳар хил фойдали хизмат муддатларига эга бўлган ҳолда амалга оширилади.

10. Барпо этилган (қурилган) асосий воситалар дастлаб балансда қурилишнинг ҳақиқий таннархи бўйича акс эттирилади.

11. Инвентарлаш чоғида аниқланган ортиқча асосий воситалар банк балансида бошқа операцион даромадлар сифатида акс эттирилади.

12. Текинга олинган асосий воситалар дастлаб балансда мазкур Йўриқноманинг 8-бандида назарда тутилган харажатларни ҳисобга олган ҳолда бухгалтерия ҳисобига қабул қилинган санадаги ҳаққоний қиймати бўйича тан олинади. Текинга олинган асосий воситаларнинг қиймати баҳоловчи ташкилот томонидан ёки асосий воситаларни қабул қилиш-топшириш ҳужжатларидаги маълумотлар асосида белгиланади. (АВ 15.11.2010 й. 1434-1-сон билан рўйхатга олинган МБ Бошқарувининг Қарори таҳриридаги банд)

13. Асосий воситаларнинг бошланғич қийматига муайян кейинги харажатлар (мазкур Йўриқноманинг V бўлими), қайта баҳолаш (мазкур Йўриқноманинг VI бўлими), асосий воситаларнинг бутун объекти ёки унинг бир қисмининг чиқиб кетиши ёки сотилишини (мазкур Йўриқноманинг VIII бўлими) ҳисобга олган ҳолда тузатиш киритилиши мумкин.
Асосий воситаларнинг таҳлилий ҳисоби ҳар бир объект, буюм бўйича очиладиган тегишли шахсий ҳисобварақларда юритилади.

III. АСОСИЙ ВОСИТАЛАРНИ СОТИБ ОЛИШНИ ҲИСОБГА ОЛИШ

14. Асосий воситалар, бино (иншоотлар)ни қурилиши (реконструкцияси) билан боғлиқ бўлган лойиҳа-қидирув ишлари, қурилиш материаллари, меҳнат, харажатлар ҳамда асосий воситалар сотиб олиш билан боғлиқ бўлган бошқа капиталлаштириладиган харажатлар қийматини тўлиқ ёки қисман олдиндан тўлаш қуйидаги бухгалтерия ёзувлари билан расмийлаштирилади:

1) Дт 19909 - "Товар-моддий қимматликлар учун тўланган маблағлар";

Кт Банкнинг вакиллик ҳисобварағи ёки мижоз (мол етказиб берувчи)нинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозит ҳисобварағи, агарда унга ушбу банк томонидан хизмат кўрсатилса;
2) сотиб олинган бино (иншоот) балансда қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси билан акс эттирилади:
Дт 16509 - "Банкнинг иморатлари - Бинолар ва бошқа қурилган иморатлар";

Кт 19909 - "Товар-моддий қимматликлар учун тўланган маблағлар";

3) сотиб олинган бошқа асосий воситалар қийматини балансда акс эттирилиши (1):
Дт 165** - Асосий воситаларнинг тегишли ҳисобварағи;

Кт 19909 - "Товар-моддий қимматликлар учун тўланган маблағлар";

4) асосий воситаларни омборга кирим қилиш қуйидаги ўтказма билан расмийлаштирилади:
Дт 16561 - "Омбордаги асосий воситалар";

Кт 19909 - "Товар-моддий қимматликлар учун тўланган маблағлар";

5) сотиб олинган, реконструкция қилиниши талаб қилинадиган бинолар реконструкция тугаллангунга қадар 16505-"Тугалланмаган қурилиш" ҳисобварағида алоҳида шахсий ҳисобварақ бўйича ҳисобга олинади. Бунда бино (иншоотлар)ни қурилиши (реконструкцияси) билан боғлиқ бўлган лойиҳа-қидирув ишлари, қурилиш материаллари, меҳнат, харажатлар қиймати қабул қилиш далолатномаларига асосан қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси билан ҳисобварақларда акс эттирилади:

Дт 16505 - "Тугалланмаган қурилиш";

Кт 19909 - "Товар-моддий қимматликлар учун тўланган маблағлар";
6) агар кейинги харажатлар хорижий ҳамкор билан тузилган контрактларга мувофиқ чет эл валютасида амалга оширилса, харажатлар ҳисоби 16505-"Тугалланмаган қурилиш" ҳисобварағида операция содир этилган санадаги Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг курси бўйича сўм эквивалентида амалга оширилади.
Банкнинг йил охирида 16505-"Тугалланмаган қурилиш" ҳисобварағидаги қолдиқ тугалланмаган қурилиш ҳажмига мувофиқ келиши лозим ҳамда кейинги йилга ўтказилади;

7) бинолар (иншоотлар) фойдаланишга тайёр ҳолга келганда уларнинг қиймати тегишли қабул қилиш далолатномалари асосида 16509-"Банкнинг иморатлари - Бинолар ва бошқа қурилган иморатлар" ҳисобварағига кирим қилинади. Агар қурилиш ёки реконструкция харажатлари сметасида мебель ва жиҳозлар сотиб олиниши назарда тутилган бўлса, қабул қилиш далолатномаларида уларнинг қиймати умумий қийматдан ажратиб кўрсатилади ва тўлиқ рўйхати илова қилинади. Бунда қуйидаги бухгалтерия ёзувлари расмийлаштирилади:

а) бинолар қиймати суммасига:

Дт 16509 - "Банкнинг иморатлари - Бинолар ва бошқа қурилган иморатлар";

Кт 16505 - "Тугалланмаган қурилиш";
б) на сумму стоимости мебели и оборудования:

Дт 16535 - "Мебель, мослама ва жиҳозлар";

Кт 16505 - "Тугалланмаган қурилиш".

15. Агар банк моддий активларни кирим қилгандан сўнг тўловни амалга оширса, кирим ҳужжатлари асосида қуйидаги бухгалтерия ўтказмалари амалга оширилади:

1) моддий активлар келиб тушганда уларни балансда акс эттириш:

a) асосий воситалар келиб тушиши билан дарҳол фойдаланишга топширилган тақдирда:

Дт 165**- Асосий воситаларнинг тегишли ҳисобварағи, ёки
16505 - "Тугалланмаган қурилиш" (агар реконструкция қилиниши талаб этиладиган бинолар, тугалланмаган қурилишлар ёки қурилиш учун материаллар харид қилинса (2);

Кт 29802 - "Товар-моддий қимматликлар ва кўрсатилган хизматлар учун тўланадиган маблағлар";

б) асосий воситаларни омборга кирим қилиш:

Дт 16561 - "Омбордаги асосий воситалар";

Кт 29802 - "Товар-моддий қимматликлар ва кўрсатилган хизматлар учун тўланадиган маблағлар";
2) автивлар қиймати тўланганда:

Дт 29802 - "Товар-моддий қимматликлар ва кўрсатилган хизматлар учун тўланадиган маблағлар";

Кт Банкнинг вакиллик ҳисобварағи ёки мижознинг ҳисобварағи;
3) асосий воситаларни омбордан фойдаланишга топшириш:
Дт 165**- Асосий воситаларнинг тегишли ҳисобварағи;

Кт 16561 - "Омбордаги асосий воситалар".

16. Асосий воситалар текинга олинганда қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси расмийлаштирилади. Текинга олинган асосий воситаларнинг ҳаққоний қийматига:

Дт 165**- Асосий воситаларнинг тегишли ҳисобварағи, ёки

16561 - "Омбордаги асосий воситалар" (агар омборга кирим қилинса);

Кт 45994 - "Бошқа фоизсиз даромадлар".

Бунда пайдо бўладиган бирйўла харажатлар жорий харажатларга ҳисобдан чиқарилади.

17. Асосий воситалар субсидия кўринишида олинганда қуйидаги ўтказма бажарилади:

Дт 165**- Асосий воситаларнинг тегишли ҳисобварағи;

Кт 22896 - "Бошқа муддати узайтирилган даромадлар".

22896-ҳисобварақдаги муддати узайтирилган даромад кейинчалик Тижорат банкларида грантларнинг бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги низомга (ЎзР АВ томонидан 21.01.2004 й.да 1300-сон билан рўйхатга олинган) мувофиқ ҳисобга олинади.

18. Агар банклар (амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ бюджетга солиқлар тўлашдан озод қилинган) солиқ солишдан бўшатилган маблағлар ҳисобига банк инфратузилмасини ривожлантириш доирасида асосий воситаларни харид қилиб, уларнинг қийматини 30903-"Умумий захира фонди" баланс ҳисобварағининг "Банк инфратузилмасини ривожлантиришга сарфланган маблағлар" шахсий ҳисобварағига киритган бўлсалар, қуйидаги тескари ўтказма амалга оширилади:

Дт 165**- Дт 30903 - "Умумий захира фонди"
"Банк инфратузилмасини ривожлантиришга сарфланган маблағлар" ш/ҳ;

Кт 30903 - "Умумий захира фонди";

"Банк инфратузилмасини ривожлантиришга сарфланган маблағлар" ш/ҳ.

IV. ГАРОВГА ЭГАЛИК ҲУҚУҚИНИ ҚЎЛЛАШ

(ГАРОВГА ҚЎЙИЛГАН МОЛ-МУЛКНИ УНДИРИШ)
ЙЎЛИ БИЛАН ОЛИНГАН АСОСИЙ ВОСИТАЛАРНИ
ҲИСОБГА ОЛИШ

19. Агар гаров таъминота остида кредит олган қарздор ўз мажбуриятларини бажармаса, банк гаровга нисбатан ўз ҳуқуқини қўллаши ва уни сотиши ёки ўз мулкига (эгалигига) олиши мумкин. Ундирилган гаровга қўйилган мол-мулк дастлаб сотиш учун мўлжалланган ундирилган мол-мулк ва бошқа кўчмас мулкни ҳисобга олиш тўғрисидаги меъёрий ҳужжатларга мувофиқ акс эттирилади.

20. Банк ундирилган мол-мулкни ўз асосий воситалари сифатида ишлатишга қарор қилганда қуйидаги бухгалтерия ўтказмалари акс эттирилади:

Дт 165**- Асосий воситаларнинг тегишли ҳисобварағи;

Дт 16799 - "Банкнинг бошқа хусусий мулклари бўйича кўрилиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш захираси (контр-актив)";

Кт 16701 - "Кредит ва лизинг бўйича гаров ҳисобидан ундирилган мулк".

Банкнинг асосий воситалари сифатида фойдаланишга топширилган ундирилган мол-мулк бўйича эскириш мазкур Йўриқноманинг VII бўлимига мувофиқ ҳисоблаб ёзилади.

V. КЕЙИНГИ ХАРАЖАТЛАРНИ ҲИСОБГА ОЛИШ

21. Кундалик хизмат кўрсатиш харажатлари мунтазам амалга оширилади ва автивларни ишга яроқли ҳолатда сақлаб туришга йўналтирилган. Бундай харажатлар асосий воситалар объектининг баланс қийматига киритилмайди, балки жорий харажатлар сифатида акс эттирилади. Кундалик хизмат кўрсатиш харажатлари биринчи навбатда, бу: ишчи кучи харажатлари ва сарфланадиган материаллар, улар шунингдек кичик қисмларга қилинган харажатларни ҳам ўз ичига олиши мумкин.

22. Баъзи асосий воситалар объектларининг қисмлари муайян вақт оралиғидан кейин муттасил алмаштиришни талаб қилиши мумкин. Шунингдек, асосий воситаларнинг баъзи объектлари тез-тез қайтариладиган алмаштиришлар, масалан, бинонинг ички деворларини алмаштириш заруратини камайтириш мақсадларида ёки биргина алмаштириш учун харид қилиниши мумкин. Бундай асосий воситалар объекти қисмларини алмаштириш харажатлари, агар улар асосий воситалар таърифига мувофиқ бўлса, улар юзага келган вақтда ушбу объектнинг баланс қийматига киритилади. Алмаштириб бўлинган қисмларнинг баланс қиймати ушбу алмаштирилган қисмлар бўйича эскириш алоҳида ҳисоблаб ёзилган ёки ҳисоблаб ёзилмаганлигидан қатъи назар ҳисобдан чиқарилади. Агар банкнинг эски алмаштирилган қисмнинг баланс қийматини аниқлашнинг амалда имкони бўлмаса, унда баланс қиймати сифатида янги алмаштирилган қисмнинг уни харид қилинган ёки қурилган вақтдаги қийматидан фойдаланиш мумкин.

23. Асосий воситалар объектидан фойдаланишни давом эттириш шарти бўлиб ушбу объект қисмлари алмаштирилганлигидан қатъи назар носозликлар мавжуд бўлиши юзасидан мунтазам текширувлар ўтказиш ҳисобланаши мумкин. Ҳар бир текширувни амалга оширишда уни ўтказиш харажатлари, агар тан олиш мезонларига риоя этилса, алмаштириш қиймати сифатида ушбу асосий воситалар объектининг баланс қиймати таркибида тан олинади. Олдинги текшириш харажатларининг қолган баланс қиймати ҳисобдан чиқарилади. Бу ушбу объектни харид қилиш ёки қуриш операцияси чоғида олдинги текширув қиймати идентификацияланганлигидан қатъи назар амалга оширилади. Зарурат туғилганда, объектни харид қилиш ёки қуриш пайтида жорий текширув компонентининг қиймат кўрсаткичи сифатида келгуси шунга ўхшаш текширувнинг тахмин қилинган қийматидан фойдаланиш мумкин.

24. Активлардан фойдаланиш самарадорлигини оширадиган ёки уларнинг фойдали хизмат муддатини узайтирадиган асосий воситаларга тегишли бўлган харажатлар капитал харажатлар сифатида ҳисобга олинади ва уларнинг баланс қийматини кўпайтиради.

Капитал харажатларга такомиллаштириш, алмаштириш, капитал таъмирлаш бўйича харажатлар киради.
Капитал таъмирлаш - активнинг хусусияти ва сифатини сезиларли даражада яхшилайдиган, самарадорлиги ва фойдали хизмат муддатини оширадиган таъмирлаш бўлиб, мунтазам асосда амалга оширилади. Харажатларни капиталлаштиришда уларнинг суммаси активнинг қийматига ўтказилади ҳамда, агарда зарур бўлса, замонавийлаштирилган активнинг фойдали хизмат муддати қайта кўриб чиқилади.

25. Агар асосий воситага (ускунага) янги қисмлар ва деталларни қўшиш, ёки мавжуд бинога қўшимча иншоотлар қуриш активнинг ажралмас қисми ҳисобланса, харажатлар активнинг баланс қийматига киритилади. Агар қўшиш ажралган ва мустақил ҳолда амал қилса ёки ҳар хил хизмат муддатига эга бўлса, у алоҳида инвентар бирлик сифатида ҳисобга олинади.

VI. АСОСИЙ ВОСИТАЛАРНИ ҚАЙТА БАҲОЛАШ

26. Асосий воситаларни қайта баҳолаш асосий воситалар объектларининг бошланғич қийматини ҳаққоний қиймат даражасига мослаш мақсадида уларни вақти-вақти билан аниқлаштириш учун амалга оширилади. Агар ҳаққоний қиймат етарли даражадаги ишонч билан баҳоланиши мумкин бўлса, банклар бир синф доирасидаги барча асосий воситаларни кейинги жамланган амортизацияси ва қийматининг тушишидан йиғилган зарарлар чегирилган ҳолда қайта баҳолаш вақтида ушбу объектларнинг ҳаққоний қийматини акс эттирувчи қайта баҳоланган қиймат бўйича акс эттирадилар.

27. Асосий воситалар алоҳида объекти қийматини қайта баҳолаш ўтказилганда асосий воситаларнинг ушбу актив тегишли бўлган бутун синфи ҳам қайта баҳоланиши лозим. Асосий воситаларнинг синфи (гуруҳи) - банкда фойдаланиш тури ва йўли бўйича бир хил бўлган активларнинг бирлашуви. Асосий воситаларнинг бир синфи таркибидага объектлар бир вақтнинг ўзида қайта баҳоланади.

28. Банк мулкида, унинг хўжалик юритишида ёки тезкор бошқарувида бўлган барча асосий воситалар, шунингдек молиявий ижара бўйича учинчи томонда ижарада (лизингда) бўлган мол-мулк, жорий ижара бўйича учинчи томонга ижарага берилган мол-мулк, ишлаб турган ва фойдаланилмайдиган мол-мулк, консервацияда бўлган, ҳисобдан чиқаришга тайёрланган, лекин белгиланган тартибда тегишли ҳужжатлар билан расмийлаштирилмаган мол-мулк, шунингдек тугалланмаган қурилиш объектлари ва ўрнатиш учун мўлжалланган ускуналар қайта баҳоланиши лозим.
Ер участкалари ва табиатдан фойдаланиш объектларининг қиймати қайта баҳоланмайди.

29. Қайта баҳолаш банк томонидан мустақил равишда ёки баҳоловчи ташкилотларни жалб этган ҳолда амалга оширилади. Асосий воситалар объектларининг ҳаққоний қиймати одатда уларнинг бозор қиймати ҳисобланади. Агар ҳаққоний қийматни тасдиқловчи, бозор маълумотларига асосланган ахборотлар мавуд бўлмаса, банк даромадга ёки алмаштиришнинг амортизацияланадиган қийматига асосланган усулни қўллаб ҳаққоний қийматни тахминан баҳолаши мумкин. (АВ 15.11.2010 й. 1434-1-сон билан рўйхатга олинган МБ Бошқарувининг Қарори таҳриридаги банд)

30. Асосий воситалар қийматининг тушиши автивлар қийматининг тушишини ҳисобга олиш бўйича МҲХС талабларига мувофиқ кўриб чиқилади.

1-§. Қайта баҳолаш усуллари

31. Асосий воситаларни қайта баҳолаш учун қуйидаги усуллар қўлланилади:

1. Индекс усули.

2. Бевосита қайта баҳолаш усули.