7-9-klass oqíwshílaríN Ádep-ikramlíLÍqqa tárbiyalawda milliy dáSTÚrlerden paydalaniw kirisiw I bap. 7-9-klass oqíwshílaríN Ádep-ikramlíLÍqqa tárbiyalawda milliy dáSTÚrlerden paydalaniWDÍŃ pedagogikalíq-psixologiyalíQ TIYKARlarí

3 Әдеп философиясы. Ж.Базарбаев. Нөкис. 2010, 28-бет

beredi. Bul ozgerisler olardi turmistin juwapkershilikli dawiri bolgan osmirlik dawirine otiw ushin tayarlaydi.

Ámeliyat processinde oqıwshılardı ádep-ikramlı etip tárbiyalawda pedagogtan innivaciyalıq pikirley alıw qábileti kúshli bolıwı talap etiledi. Jolda jası úlkendi kórgende “Assalawma áleykum” dep sálem beriw, olarǵa jol beriw, avtobus hám basqa da jámiyetlik transportlarda orın beriw, jolda awır zat arqalap kóterip baratırǵan insan bolsa oǵan járdem qolın sozıwı qusaǵan miyrim-shápáát úlgileri baslawısh klasslardaǵı “Ádepnama” sabaqlıǵında úyretilip barıladı. Biraq 7-9-klass waqlarında,eaǵnıy jınısıy, fiziologiyalıq, psixologiyalıq ótiw dáwirinde bul úyretilgen sabaqlardı qaytaeadqa túsiriw talap etiledi. Yaǵnıy, ámeliy praktikada orınlawdı úyretiw kerek.
rı menenMektep oqıwshıla birge tariyxıy, mádeniy miyras obyektlerine ekskursiyaǵa, sayaxatqa barıw waqtında joldaeáki transportlarda jası úlkenlerge húrmet kórsetiwin baqlap barıw múmkin. Jáne de sabaq processinde qosımsha kórgizbe qurallardan paydalanıw maqsetke muwapıq. Qısqasha videofilm, videorolikler, milliy qádiriyartlarımız sáwlelengen kinolardan úzindiler qoyıp beriw de oqıwshılar da milliy mentalitetti qáliplestiriw, ata-babalar ruwhında tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye. Bunda oqıtıwshıǵa qoyılatuǵın talaplar oǵada joqarı boladı. Sebebi zamanagóy rep, rok esitip júrgen balanı duwtar hawazın tıńlawǵa, jırawdıń dástanın tıńlatıwǵa erisiw úlken miynet. Sonlıqtan, pedagogtıń ózi eń dáslebinde bunday milliy kórkem ónerlerimizden, salt-dástúrlerimizden xabarlı bolıwı kerek.
Oqıwshılardı kásipke baǵdarlaw rawajlanǵan mámleketlerde 6-7-klasslardan, hátte baslawısh klasslardan baslanadı. 7-9-klasslardan baslap oqıwshıda keleshekte kim bolıwǵa degen qızıǵıwshılıǵı artıp baslaydı. Óz tańlaǵan kásibi arqalı óz karyerasın jaratıw maqseti payda boladı. Sonlıqtan, pedagogtıń aldında milliy dástúrlerimizden kelip shıqqan halda oqıwshıǵa tuwrı kásipti baǵdarlaw wazıypası da turadı. Ájayıp hawazı bar oqıwshı reper bolaman dep júrgen bolsa oǵan talantına qarap jırawshılıqeáki milliy estrada baǵdarların usınıs etip kóriw kerek. Álbette, birden úzil-kesil “bulıń bolmaydı” dep aytıp salmaw kerek. Ayaq oyınǵa qızıǵıwshılıǵı barlar ushın “Ayqulash juldızları” sıyaqlı xalıq ansamlleriniń koncertlerin qoyıp beriw,eáki sol baǵdardaǵı dógereklerge tartıw da maqsetke muwapıq boladı. Ózbekstan xalıq jazıwshısı Abdulla Qahhar “Ádebiyat atomnan kúshli. Biraq onıń kúshin otın jarıwǵa sarıplamaw kerek” degen edi. Sol aytqanday, oqıwshıdaǵı bar qábiletti óz waqıtnda anıqlay alıw, oǵan durıs baǵdar bere alıw oqıtıwshı-pedagogtıń baslı maqseti bolıw kerek.
Ruwxıy hám bilimlendiriw tárbiya ǵárezsiz mámleketimiz siyasatı dárejesine kóterildi. Sebebi Prezidentimiz aytıp ótkeni sıyaqlı, rawajlanıw táǵdirin ruwxıy tárepten jetik adamlar sheshedi. Jerleslerimizdin texnikalıq bilimi, quramalı texnologiyanı iyelew qábileti ruwxıy bárkámallıq, ǵárezsiz oylaw menen birge barıwı kerek. Intellektual ziyreklik hám psixik-ruwxıy potencial bilimli insannıń eki qanatı boladı. Pútkil ruwxıy hám bilimlendiriw tárbiya jumısımızdı sol qaǵıydaǵa tıykarlanıp quriwimiz, zaman, ǵárezsiz rawajlanıwımız, bazar munasábetleri dáwiri talabı bolıp tabıladı.
Áwele sonı da aytıw kerek, ruwxıy bárkámal insan túsiniginiń ózi keń qamtılǵan, kóp mánili túsinik. Ruwxıy bárkámal insan - kámil insan túsinigi menen sáykes bolıp tabıladı. Áyne waqıtta ruwxıy bárkámal insan túsinigi saw áwlad túsinigi menen de baylanisıp ketedi. Ilimiy ádebiyatlarda bul túsinikler bólek-bólek isletilse de, olardıń hámmesi insan ikramsı hám adebimiz, olarda qáliplesken barlıq unamlı páziyletlerdi, olardıń insanlarǵa, jámiyetke hám watanǵa bolǵan munasábetlerinen tartıp, shańaraqqa, ata-anaǵa hám basqalarǵa munasábetleriniń barlıq tárepin óz ishine aladı.
Ǵárezsizlikke erisip, ruwxıylıq hám bilim máselelerine birinshi dárejeli áhmiyet beriwimiz, ǵárezsizlikti bekkemlew wazıypaları, tárbiya salasında salamat áwlad, ruwxıy bárkámal insan, kámil insan sıyaqlı túsiniklerge anıqlama beriwdi, olardıń mánisin ashıp beriwdi talap etpekte. Joqarıda aytqanımızday olar mánisi birdey túsinikler. Insandı tuwrılıqqa, hadallıqqa, páklikke, watandı súyiwshilikke hám adamgershilikke, jaqsı islikke, joqarı jikramlilikke jetkeriw bul túsiniklerdiń mánisi hám mazmunın quraydı. Házirgi kúnde bul máselelerge birinshi dárejeli áhmiyet beriwimizdiń sebebi - iymanı, isenimi hám ikramlıq pazıyletleri – sonıń menen, ruwxıylıqı kúshli, milliy juwapkershilik sezimi kewilinde tereń túbir alǵan, ruwxıy bárkámal puqaralarǵa iye mámleketgine ǵárezsiz hám turaqlı rawajlanadı. Ullı keleshek ruwxıy bárkámal insanlarǵa súyengende jaratıladı, qáddi kóteredi. Basqasha aytqanda ruwxıy bárkámal insanlarǵana ullı keleshekti jarata aladı. Sol sebepli ruwxıy bárkámal insandı, saw áwladtı tárbiyalaw áhmiyetli másele. Bul máselede jurt basshısımizdıń qoyatuǵın talabı ibratlı bolıp tabıladı: «Biz saw áwladtı tárbiyalaw, kamalǵa keltiriwimiz kerek. Salamat insan degende tek fizikalıq sawlıqtı emes, bálki tiykarǵı insaniy ikram -ádep hám ulıwma dunyalıq ideyalar ruwxında kámal tapqan insandı túsinemiz» Bul pikirlerden kórinip turıptı, olda, Insaniylıq ádep-ikram hám ulıwma dunyalıq ideyalardı sanasına sińirip alǵan insan joqarı ruwxıylıqlı,eaǵnıy ruwxıy bárkámal, kámal insan esaplanadı. Ruwxıy bárkámallılıq insannıń dúnyaǵa kóz qarası, isenimi, ruwxıylıǵı, minez-qulıq normalari, ikram -ádebi menen tikkeley baylanıslılıǵı menen ajralıp turadı. Ruwxıy bárkámal insanlar xalıq táǵdiri hám párawanlıǵı, watan táǵdiri jáne onıń gúlleniwin oylaydı. Olar boysınıwshılıqta, ǵárezlilikte jasawdı qálemeydi.
Adamzat jámiyetiniń payda bolıwı menen adamlardıń turmısı, miyneti hám óz-ara qarım-qatnası processinde tárbiya payda boldı. Tárbiyanıń payda bolıwına adamzat jámiyetiniń obyektiv ámeliy zárúriyatları, insaniyattıń kúndelikli turmıs talapları hám hár túrli mútájlikleri sebep boldı.
Áyyemgi waqıtları jas áwladqa tárbiya beriw ulıwma túrde hámmege birdey turmıs hám miynet processinde alıp barıldı.
Tárbiya haqqındaǵı ilimniń pedagogika dep atalıwı bunnan kóp ásir burın payda boldı hám onı bunday ataw dúńya júzinde dástúrge aylandı. «Pedagogika» sózi grek sózinen kelip shıqqan bolıp «pedo» bala hám «gogos»-jeteklewshi,eaǵnıy bizińshe bala jetelewshi degen mánisti bildiredi.
Áyyemgi Greciyada dáslepki waqıtları qul iyeleriniń balalarına qaraytuǵın qullardı pedagoglar dep ataǵan. Al olardıń atqarǵan wazıypaların pedagogikalıq xizmet dep esaplaǵan. Onnan beri neshshe-neshshe ásirler ótti, «Pedagogika» sóziniń mánisi túpten ózgerdi, mazmunı bayıdı hám búgingi qollanıw dárejesine jetti.
Prezidentimiz Sh. Мirziyoyev «Biz jaslarǵa arnalǵan mámleketlik siyasatın hesh eklenbesten, qattı turıp dawam ettirremiz. Eklienbesten zaman talap etip atırǵan joqarı dárejege kóteremiz. Onı eklenbesten dawam ettiremiz, bálki bul siyasattı eń iygilikli wazıypamız spatında dawam ettiremiz, bálki bul siyasattı eń ullı wazıypamız sıpatında búgin zaman talap etip atırǵan joqarı dárejege kóteremiz. Jaslarımızdıń erkin pikirleytuǵın, joqarı intellektual hám ruwxıy nátiyjelerge iye bolıp, dúnya júzinde óziniń teńleslerine hesh qaysı tarawda da bos kelmeytuǵın insanlar bolıp kamalǵa keliwi, baxıtlı bolıwı ushın mámleketimiz hám jámiyetimizdiń bar kúsh hám imkaniyatların jumsaymız» -degen edi.
Pedagogikalıq sheberlik talaplarına juwap beretuǵın hám bul iskerlikti ózlestiriwde tabıstı belgileytuǵın oqıtıwshı shaxsınıń individual psixologiyalıq qásiyetleriniń jıyındısı. Pedagogikalıq sheberlik hám pedagogikalıq uqıptıń ayırmashılıǵı sonda, pedagogikalıq sheberlik ózlik qásiyetleri, pedagogikalıq uqıp bolsa insan tárepinen joqarı dárejede ámelge asırilatuǵın bólek pedagogikalıq iskerlik bolıp tabıladı.
Pedagogikalıq iskerliginiń quramalılıǵı oqıtıwshıda bolıwı kerek bolǵan keń kólemli sheberlikdi názerde tutadı. Pedagogikalıq sheberliktiń hár túrlı klassifikaciyaları bar. Kóplegen avtorlar ulıwma (oqıtılatuǵın temasınan qaramastan, barlıq oqıtıwshılar ushın zárúr) hám arnawlı (oqıtılatuǵın temanıń ayrıqsha qásiyetleri menen belgilenetuǵın ) pedagogikalıq sheberlikdiń bar ekenligine túsinik beredi.
Sonday-aq, V. A. Kruteckiy shártli túrde ulıwma pedagogikalıq sheberlikti úsh toparǵa ajıratadı : didaktik, shólkemlestirilgen-kommunikativ hám jeke.
Didaktik sheberlik.
1. Informaciyanı balalarǵa jetkeriw, onı ámelde orınlaw, balalarǵa materiallıqeamasa mashqalanı anıq hám túsinikli tárzde usınıw, temaǵa qızıǵıwshılıq oyatıw, oqıwshılardıń belsene ǵárezsiz pikirlewin xoshametlew sheberligi.
2. Sóylesiw-sóylew sheberligi-olardıń pikirlerin hám sezimlerin sóylew formasında ańlatıw sheberligi, pantomimikalar menen boyalǵanlıǵı.
3. Akademikalıq (bilim) sheberligi oqıtıwshınıń oqıtılatuǵın pán salasındaǵı bilimlerin tereńlestiriw hám keńeytiwdegi turaqlılıǵı menen baylanıslı.
4. Tarqatılǵan itibar eki yamasa odan artıq iskerlik ortasında bir waqtıniń ózinde itibardı bólistiriw sheberligi.