|
Xotira tasavvurlari
Ilgari idrok qilingan narsa va hodisalar obrazlarining ongimizda qaytadan gavdalanishiga xotira tasavvurlari deyiladi.
Esda olib qolish va qayta esga tushirish tasavvur obrazlari orqali amalga oshiriladi. Xotira va xayol tasavvurlari bir-biridan farq qiladi. Xotira tasavvurlari ilgari idrok qilingan, ammo hozir ko‘z o‘ngimizda bo‘lmagan narsalarning obrazlarini ongimizda gavdalanishdan iborat. Masalan, yoshlik vaqtimizdagi hodisalarni eslashimiz, ongimizda qayta tiklashimiz xotira tasavvurlari bo‘ladi. Xayoliy tasavvur xotira tasavvuriga qaraganda murakkab bo‘lib, ongimizdagi bilimlar tajribalarimiz asosida ilgari idrok qilinmagan, shu paytgacha uchramagan narsalarning obrazlarini yaratishdan iboratdir. Xayoliy tasavvur ijod qilish bilan bog‘liq.
Masalan: ertaklar, romanlar umuman biror asarni o‘qiyotganimizda undagi qahramonlarning ko‘z o‘ngimizda gavdalanishi xayoliy tasavvurdir.
Tasavvurlar paydo qilishda so‘zning ahamiyati katta. So‘z bilan nomlash tegishli obrazning yaratilishiga yordam beradi. Masalan, «ildiz», «o‘t» so‘zlarini to‘rt kishiga berib, qanday tasavvur qilishlarini so‘rasak, ularning tasavvurlari bir-biridan farq qilishini ko‘ramiz, chunki, har bir kishi tajribasiga ko‘ra, kasbiga ko‘ra tushunadi. Masalan, matematik ildizni sonning ildizi deb, botanik o‘simlik qismini, uning ildizini, tish doktori esa tish ildizini tushunadi. Tasavvur qilishning fiziologik asosi shartli reflekslarning hosil bo‘lishi, bosh miya po‘stida paydo bo‘lgan izlarning jonlanishidir.
Tasavvur birorta turtki tasirida jonlanadi, masalan, biror odam haqida tasavvurlarning tug‘ilishi uchun birorta so‘z yoki hodisa turtki bo‘ladi. Asosan, maxsus qo‘zg‘ovchi so‘zdir, shuning uchun so‘z bilan tasvirlash orqali tasavvurlar tug‘iladi.
Inson xotirasining qonuniyatlarini o‘rganish psixologiya fanining markaziy masalalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumki, insonning har qanday kechinma, xatti-harakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma’lum bir sharoitda qayta namoyon bo‘luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun, xotira deganda, inson tabiat, jamiyat, koinot to‘g‘risida ma’lumot, xabar va taassurot to‘plash imkoniyatini beradigan hamda ilgarigi tajriba izlarini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutishni tushuniladi.
Xotiraning psixologik nazariyalari inson faolligi bilan bog‘liq bo‘lgan xotira jarayonlarini shakllantirishni tadqiq etadi. Ulardan birinchisi assotsiativ nazariyadir. Ma’lum bir bilimlar inson ongida birin ketin o‘rin olishi tufayli ularda assotsiativ bog‘liqlikni yuzaga keltiradi va ushbu bog‘liqlikda biror bir narsa esga tushiriladi. Ushbu assotsiatsiyalarni 3 turga bo‘lish mumkin, ya’ni ob’ektlarning fazoviy bog‘liqligi, bir-biriga mosligi va qarama-qarshiligidir. Bundan 3 ta assotsiatsiya kelib chiqadi: bir-biriga bog‘liqlik, o‘xshashlik va qarama-qarshilik. Assotsiatsiya nazariyasi bo‘yicha xotira assotsiativ bog‘lanishlar asosida mavjud ma’lumotni saqlash va qayta tiklash imkoniyatiga ega.
Xotiraning psixologik nazariyalari inson faolligi bilan bog‘liq bo‘lgan xotira jarayonlarini shakllantirishni tadqiq etadi. Ulardan birinchisi assotsiativ nazariyadir. Ma’lum bir bilimlar inson ongida birin ketin o‘rin olishi tufayli ularda assotsiativ bog‘liqlikni yuzaga keltiradi va ushbu bog‘liqlikda biror bir narsa esga tushiriladi. Ushbu assotsiatsiyalarni 3 turga bo‘lish mumkin, ya’ni ob’ektlarning fazoviy bog‘liqligi, bir-biriga mosligi va qarama-qarshiligidir. Bundan 3 ta assotsiatsiya kelib chiqadi: bir-biriga bog‘liqlik, o‘xshashlik va qarama-qarshilik. Assotsiatsiya nazariyasi bo‘yicha xotira assotsiativ bog‘lanishlar asosida mavjud ma’lumotni saqlash va qayta tiklash imkoniyatiga ega.
Ikkinchi psixologik nazariya xotiraning geshtalt nazariyasidir. Ushbu nazariyaning asosiy ta’limoti narsaning negizi, yaxlitligi, yig‘indisidir. Ushbu nazariyaga asosan xotira yaxlit hodisa sifatida tahlil etiladi.
Bixeviorizm – inson xotirasida, esda olib qolishda takrorlashning ahamiyatiga diqqatni qaratadi.
Freydizm xotirani emotsiyalar, motivlar va ehtiyojlar bilan bog‘laydi.
Xotiraning mantiqiy nazariyasi A.Bine va Byullerlar tomonidan ilgari surilib, ular xotiradagi materialni xotiraning mantiqiy esda olib qolinishi bilan bog‘laydi.
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinadiki, psixolog olimlar tomonidan xotira borasida qator ilmiy izlanishlar olib borilgan va borilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
