7 – Маъруза: Суғориш тизимларида сув ўлчаш Режа

Шўр ювилгандан кейин далага қараб туриш

Шўр ювишдан кейин тупроқнинг шўрсизланиши кўпгина омилларга ёғингарчилик, ҳаво температураси, шамол таъсири, ювилган майдонларга агротехник қаров ва бошқаларга боғлиқ бўлади.

Еғингарчиликнинг кам, шамолнинг тез-тез ва қаттиқ эсиши, сизот сув сатҳининг юза жойлашиши ҳамда унинг етарли даражада оқиб кета олмаслиги тупроқнинг қайта шўрланишига имкон беради.
Шўр ювилгандан кейин ер етилиши биланоқ уни бороналаб қўйиш керак. Шунда бороналаш сифати яхшиланади.
Ер бороналанганда ўт босиб кетмайди, экиш олдидан ишлов бериш сифати яхшиланади, шўр босмайди ва экиш вақтигача намлик сақланади. Ёғингарчилик кам, шамол кучли эсадиган районларда бунинг аҳамияти айниқса катта.
Суғориладиган унумдор ерларда шўрланиш аломати кўриниши биланоқ дархол профилактик шўр ювиш суви берилиши керак.
Кузги шудгорлашдан кейин, қиш ва баҳор ёғинлари тушишидан олдин 1500-2000 м³ /га нормада сув берилгани маъқул.

Назорат учун саволлар:

• 
  Шўр ювиш ишлари қачон амалга оширилади?
  
• 
  Шўр ювиш меъёрлари қандай?
  
• 
  Шўр доғларини ювиш ва ўзлаштириш қандай амалга оширилади?
  

15-Маъруза: Суғориладиган ерларда зовурларнинг аҳамияти ва турлари
Режа:

• 
  Зовурлар уларнинг типлари ва вазифалари. Зовурлардан фойдаланиш тарихи, аҳамияти ва самарадорликлари. Очик горизонтал зовурлар.
  
• 
  Зовурларнинг умумий ва иш чуқурлиги. Зовурларни режали жойлаштириш. Зовурлар чуқурлиги ва улар орасидаги масофа ва зовур оқимининг модули.
  
• 
  Очиқ зовурлардан фойдаланиш. Ёпиқ, зовурларнинг тузилиши, сув сингиш жараёни, қувурларни жойлаштириш чуқурлиги, нишаблиги, зовурлар орасидаги масофа, кузатиш қудуқлари. Зовурлар фаолиятининг ишдан чиқиш сабаблари.
  
• 
  Тик (вертикал) зовурлар, уларнинг тузилиши. Зовур қудуқларини жойлаштириш тизими. Зовур ва сувларидан фойдаланиш.
  

Таянч иборалар: Зовурлар, Очик горизонтал зовурлар

Шўрланган сизот сувлар етарли даражада оқиб кета олмайдиган ерларда далани текислаш билан бирга зовур хам ерларнинг шўрини ювиш, тупроқни чуқур қатламларигача шўрсизлантириш, сизот сувини чуқурлаштиришда асосий ва ҳал қилувчи тадбирлардан ҳисобланади. Зовурлар яхши ишлайдиган ерларда сув-хўжалик ва агромелиоратив тадбирлар системасидан тўғри фойдаланилганда янгидан ўзлаштирилган, шунингдек, эскидан суғорилиб келинган ерларни янада ҳосилдор қилиш осон бўлади.
Зовур ернинг шўрланиши ва ботқоқланишига қарши курашдаги актив восита бўлиб, ундан чет элларда (АҚШ, Австралия, Миср, Ҳиндистон, Жазоир, Италия ва бошқа мамлакатларда) кенг фойдаланилмоқда. Лекин аввал зовурдан унча фойдаланилмади. Бунда В.Р.Вильямснинг суғориладиган деҳқончиликнинг ўт-далали системаси ишида тупроқнинг қайта шўрланишига қарши кураш тадбири сифатида сунъий зовурнинг мутлақо фойдасиз ва иқтисодий жиҳатдан зарур эмас, деган фикри жиддий роль ўйнади. Академик В.Р.Вильямс тупроқ шўрланишининг асосий омили (табиий шароитда ҳам, суғоришда ҳамда қурғоқчилик бўлиб турадиган вилоятларда, суғориладиган ерларда бутунлай структурасиз тупроқларда бўлгани сингари) капилляр сувларнинг буғланиши жараёнидир, деб ҳисоблаган эди. Шунинг учун тупроқнинг шўрланишига қарши ягона кураш универсал воситаси ўт-далали алмашлаб экин экиш системаси деб таъкидлаган эди. Бундай система тупроқда мустаҳкам структура ҳосил қилар эмиш.
Қирқинчи йилларга келиб В.Р. Вильямснинг бу нотўғри мулоҳазалари кўпгина илмий ходимлар, инженер ва агрономлар орасида кенг тарқалган, проф. В.А.Шаумян ва бошқа олимлар зовурга кескин қарши чиққанлар.
1950 йилга келиб ўт экиш йўли билан шўрланишга қарши курашнинг натижасизлиги исботлангандан кейингина зовурдан фойдаланишда катта бурилиш бўлди.
Табиий ва сунъий зовурлар ёрдамида сизот сувлари қанча чуқур туширилса ва сизот сувларининг оқими кучли бўлса, тупроқнинг шўри ҳам шунча яхшироқ кетади.
Мирзачўлдаги Оқ олтин (собиқ Олтин ўрда), Фарғона вилоятидаги Федченко ва бошқа районлардаги мелиоратив станцияларнинг кузатишига қараганда зовур қазилмаган майдонга нисбатан зовур қазилган майдонда тупроқ яхшироқ ва чуқурроқ шўрсизланади. Масалан, Оқ олтинда шўр ювишгача (ўртача ва оғир қумоқ тупроқларда) сизот сувлар чуқурлиги 2,5-2,6 м бўлиб, тупроқларнинг 1 метр қатламида 0,183-0,273% хлор бўлади. Гектарига 5700-9100 м³ ювиш нормаси берилганда зовур қазилмаган шароитда 1 м қатламдаги хлор 0,074-0,029% камайиб, тупроқ 0,7 м чуқурликкача шўрсизланади. Зовур қазилган жойларда эса тупроқ 2 м чуқурликкача тузлардан тозаланади ва бир метр қатламда ҳаммаси бўлиб 0,004-0,01% хлор бўлади.
Зовур қазилган ва қазилмаган майдонларда тупроқни шўрсизлантириш динамикаси Оқ олтин тажриба станциясининг олган маълумотларидан кўриниб туради.
40-жадвал