62 Dosya: İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi Modern Mimarlık Mirası

GÖRÜŞ
Geleneksel Türk Evinde Düşey Yaşam
Ferhan Yürekli
M
M
Resim 1. Ev sokak 
bağlantısı.
Resim 2. İskilip’te 
konutların zaman içindeki 
açılımı.

---

12 
mimar•ist 2018/2
Resim 6. Saydam kutunun 
açılımı.
Resim 3. Düşey kutunun 
kitleye yansıması.
Resim 4. Düşey kutunun 
cepheye yansıması.
Resim 5. Tipik kesit.
GÖRÜŞ
rin aslında Resim 1’de görüldüğü gibi sokakla 
güçlü bir fiziksel bağlantısı vardır.
Bunun yanında Cumhuriyet öncesi dönemde 
zemin katların görüntü olarak opak olduğu, ancak 
Cumhuriyetle beraber zemin katların ve evin 
giderek saydamlaştığı izlenebilmektedir. İlk aşa-
mada zemin katlarda sokağa dar da olsa pencere-
ler açıldığı, daha sonra pencereler genişletilirken, 
cumbaların da balkon haline geldiği ve sokakla 
bağlantının giderek saydamlaştığı saptanmakta, 
evin zamanla yukardan aşağı, içten dışa doğru bir 
açılım gösterdiği görülmektedir (
Resim 2
).
Genelde en üst odalar katındaki oda sayısına 
göre sınıflandırılan, konuşulan, irdelenen gele-
neksel Türk evi aslında yol ya da bahçe kotundan 
üçüncü boyutta devam eden bu görsel ve fiziksel 
akışkanlık ile kendine özgü üç boyutlu bir kuru-
luştur. Yaşam evin içinde kesinlikle düşey olarak 
akmaktadır. Bu nedenle evin kesit üzerinden de 
değerlendirilmesi gerektiği düşüncesiyle düşey 
karakteristikleri üzerinde duracağız. Bu kesit 
cepheye ve kitleye net olarak yansımakta ve 
karakter kazandırmaktadır (
Resim 3, 4
).
Türk evinin bilinen odalar katının dışında 
genelde iki katı daha vardır; zemin kat ve ara kat. 
Ara kat Kömürcüoğlu’na göre genellikle kışın kul-
lanılmaktadır (Kömürcüoğlu, 1966).
Ancak Türk evinin odalar katı kadar önemli 
diğer katı zemin katın bahçeyle bütünleşerek 
oluşturduğu kattır, çünkü bahçe bir açık-yarı açık 
alan ‘döşemesi’ olarak yoğun ve çok işlevli kulla-
nımdadır. Tavan arası katı ile toplamda beşe ula-
şan katlar arasında yaşam ve hava evin üç boyutlu 
iç boşluğunda sürekli akmaktadır. Bu saydam ve 
geçirgen ‘sirkülasyon ve günlük yaşam kutusu’ 
evin adeta her şeyidir. Masif diyebileceğimiz içe 
kapalı odalar bu saydam kutuyu sarmakta bu 
sayede plan ve kesit düzlemlerinde akışkan görsel 
ve fiziksel ilişkiler güçlü olarak kurulabilmekte-
dir. Hava akımının da geleneksel Türk evi için 
aynı derecede önemli bir unsur olduğu yine bu 
camlarla kaplanmadığı için dış ortam ile ilişkisi 
kesilmemiş sistemde açıkça izlenebilmektedir.
Resim 5 evin dört katı ve bahçe arasındaki 
ilişkileri şematik olarak göstermektedir. Bahçe ile 
evin arasında bir ayırıcı eleman yoktur. Bahçe 
evin alt boşluğuna, sıkıştırılmış toprak döşemesi 
ile girmekte, bu ortak zemin malzemesi de bahçe 
ile ev arasında doğal bir akışla bağlantı kurulmak-
tadır. Zemin kat ve bahçe birlikte soğuk kış gün-
leri için bir oda, bir ahır, depolama alanı, yarı açık 
bir alan ve ocağa yer vermektedirler. Bu soğuk 
kış odası birkaç basamak yüksekliğinde yere 
gömülerek daha kolay ısınmayı sağlamaktadır. 
Evin altında kalan yarı açık alanda yalak ve yemlik 
de yer almaktadır. Bu alan yağmurlu havalarda 
çocukların oyun yeri olarak da kullanılmaktadır. 
Konut içindeki bu saydam kutu içindeki düşey 
oluşum bu kotta başlamakta atikte son bulmak-
tadır. Gerek evin kendisi, gerek bahçe ve sokakla 
ilişkisi günlük hayatta bu saydam kutuda yaşan-
makta, algılanmakta, ev buradaki hareketler sıra-
sında hissedilmektedir.
Bu saydam kutunun normal odalar katında 
kalan bölümü evin ana mekânını oluşturmakta-
dır. Bir odanın yeri boş bırakılarak oluşturulan 
teras benzeri bu üstü kapalı camsız ve kafesle 
çevrili geniş alan baş odanın yazlık hali olarak da 
değerlendirilebilir. Genellikle bir köşesinde köşk 
denen bir basamak yüksek alan bulunur. Evin 
dışarıyla iletişim ilişkisini kuran bu mekân 
biçimsel karakteri oluşturan önemli unsurlardan 
biri olmaktadır (
Resim 5, 6
).
Birinci ve ikinci katlardaki camsız pencereli 

---

mimar•ist 2018/2
13
GÖRÜŞ
eyvanlardan katılan yatay hava akışı evin önemli 
bir diğer özelliğidir. Bu camsız pencereli eyvan-
lar sokağın yoğun bitişik düzeninde evlerin iki 
yönlü havalandırılmasına da olanak vermekte-
dir. Bu havalandırmaya ne kadar önem verildiği 
en dar cepheli evlerde bile bu açıklığın sağlan-
mış olmasından da anlaşılmaktadır (
Resim 7
).
Ayrıca çatıların da evin üstüne oturmak yeri-
ne arada boşluk bırakarak yapılması düşey hava 
sirkülasyonunu güçlendirdiği gibi, gölgede 
sebze kurutmaya ve yazın evi serin tutmak 
yanında serin bir gecelemeye de olanak veren 
bir tavan arasına da yer sağlamaktadır (Yürekli 
ve Yürekli, 2005). Türk evinde gözlenen bu 
saydam kutu içindeki düşey algı, hareket ve 
yaşam Le Corbusier’nin bazı binalarında da 
neredeyse aynı ile izlenebilmektedir (
Resim 8
).
Özet olarak, doğal bir bileşeni olmak üzere 
yerleşme ile bütünleşme, açık kapalı alanlarının 
doğal akışkanlığı ile bahçeyle kaynaşma, iklimle 
pasif dengelenme, hayvan bakımı, sebze işleme, 
ekmek pişirme gibi işlevsel düzenlemeler, temiz 
hava sağlama vb özellikleri Türk evinin XX. yüz-
yılda modern mimarinin evrensel arayışlarına 
çok yakın olduğu, hatta öncü olduğunu göster-
mektedir. Anadolu gibi Batı veya Doğu yalıtıl-
mış coğrafyalarına dahil edilemeyen, binlerce 
yıldır aynı alanda yeşeren, evrilen kültürler coğ-
rafyasının ürünü olarak Türk vernaküleri özel 
bir incelemeyi hak eden bir olgunluktadır. 
Ferhan Yürekli, Prof. Dr., 
Maltepe Üni. Mimarlık ve Tasarım Fak., [e-mail]