62 Dosya: İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi Modern Mimarlık Mirası

KÜTÜPHANE
barajları incelediği makalesi, halk, 
mühendis, politikacı, “devlet adamı” 
gibi pek çok aktörün gözünden göre-
bilmemizi sağladığı için önemli ve 
oldukça özgündür.
Ardından Efsun Ekenyazıcı Güney’in 
“Bir Kentsel Mite Doğru: Maden/ci 
Kenti Zonguldak” makalesi yer alır. 
Yazar, kent-sanayi ilişkisini, Cumhu-
riyetin sanayi tesislerinden biri olan 
ve dönemin endüstri kültürünü bel-
geleyen lavuar üzerinden mekânsal-
laştırarak kentin madenci kimliğine 
vurgu yapar. Güney, aynı zamanda, 
bir zamanlar Türkiye’nin sanayileşme 
sürecinin öncü kentlerinden olan 
Zonguldak’ın değişim-dönüşüm 
sürecine de değinir. Yazarın vurgula-
dığı başka bir husus da taşkömürü-
nün bir enerji kaynağı olarak geride 
kalması ve sektörel pek çok değişik-
lik ile birlikte maden işçilerinin 
işsizlik tehlikesi ile karşı karşıya 
kalıp kenti terk etmesi ya da maden 
sahnesinden çekilmesidir. Zongul-
dak, emekçi kentinden emekli kenti-
ne dönüşür. Dolayısıyla kentin 
madenci kenti olma özelliği zaman 
içinde kaybolur ve “bir madenci 
kenti olan Zonguldak” kentsel bir 
mite dönüşür. Makale, mitin incelen-
diği ölçeğin değişkenliği, sürece 
katılan aktörlerin çeşitliliği açısından 
değerlidir.
Sonraki makale, Dürnev Atılgan 
Yağan’ın tek yapıdan mit üretimini 
sorguladığı “İnşa Halinde Bir Mit, 
AKM İstanbul” makalesidir. Yağan, 
İstanbul’un Zümrüd-ü Anka’sı olarak 
tanımladığı AKM’yi konu edinen 
makalesinde mit ve karşı-mit kavram-
ları üzerine odaklanır. Yazara göre, 
mitlerin en önemli özelliği, bir toplu-
mu gerçekliğin algılanmasında aynı 
fikir ve dünya görüşü doğrultusunda 
bir araya getirebilmesi ve bütünleşti-
riciliğidir. Karşı-mit ise mevcut bir 
mitin otoritesini bozmaktır. Yağan’ın 
makalesi, sadece mit ve “karşı-mit” 
kavramlarını irdelemesi açısından bile 
değerlidir.
Tasarım ve inşa süreci on yıllarda 
mümkün olabilen AKM, modern kim-
liğiyle –neredeyse– her dönemde 
eleştirilerin odağı olurken aynı 
zamanda pek çok kültür merkezine de 
ilham olur ve çeşitli illerde pek çok 
AKM açılır. Yazara göre, kültür mer-
kezlerinin bir AKM dalgası olarak iler-
lemesi, sanat ve kültür politikalarının 
devlet kontrolünde olduğu eleştirileri-
ne neden olurken, kent hayatının 
önemi bir unsuru olan AKM ve 
AKM’ler karşı-mitlerin hedefi olur. Bu 
karşı-mitlerin hedefi olma hali günü-
müzde de sürmektedir. Ancak günü-
müzde AKM, kendisi yıkılmakta olsa 
da güçlenen imgeleri ile ortak bellekte 
unutulmaz bir hal aldığı için mimari 
ve politik bir mite dönüşmüştür. 
Yazar, bu mitleşme sürecindeki politik 
figürleri ve söylemlerini de inceler. 
Son olarak, AKM, kendi mitini inşa 
ederken, karşı-mitlerin de inşasına 
tanık olmaktadır ve bu yönden “hep 
hatırlanacak ölümsüz bir hikâyeyi” 
anımsatmaktadır.
Kitapta daha sonra Burak Altınışık’ın 
tek yapıdan kentte mit yaratımını 
irdelediği “Kelime ve Şey: Sancaklar 
Camii” isimli makalesi yer alır. Mit 
ve dil ilişkisine odaklanan yazar, 
kelime, şey, öz gibi kavramlara deği-
nir ve bu kavramlar odağında San-
caklar Camii özelinde bir okuma 
yapar. Yazarın bu okuması, dildeki 
mitleri açığa çıkarır.
Bu okuma sonrasında Melahat Küçü-
karslan Emiroğlu’nun “Bir Çağdaş 
Mit: Konut Marka Söylemlerinde 
Mahalle Kültürü” makalesi yer alır. 
Emiroğlu, makalesinde Ahmet Eyü-
ce’nin, 
Beyler Sokağı
’nda anlattığı 
çocukluk mahallesinden yola çıkar. 
Yazara göre bu “mahalle”, geçmişten 
günümüze gelen tarihsel bir dayanak, 
kültürel bir mirastır. Ancak bu miras, 
günümüzde markalı konut projeleri-
nin reklam sloganlarının odağı haline 
gelip mitleşmiştir. Böylece konut pro-
jelerindeki ideal ev mitolojisi aşılmış-
tır.
3
Konut projelerinde referans veri-
len mahalle kavramı, zaman ve 
mekândan kopmuş, evrenselleşip 
kimliksizleşmiş, tarihsel ya da kültü-
rel bir miras olma durumu da ortadan 
kalkmıştır. Yazarın vurguladığı bu 
dönüşüm, makaleyi ilgi çekici kılar.
Kitabın son makalesi, Ali Devrim Işık-
kaya’nın “Türkiye’de Mitolojik Bir 
Anlatı Kültürü: Mimari Eskiz” başlıklı 
yazısıdır. Yazar, ilk düşünce ürünü 
eskizin, eğitim sisteminde nasıl baş-
kalaştırıldığına dikkat çeker. Gelişme-
ye açık ve uygun olduğu için doğası 
gereği kusurlu olan eskiz, eğitim sis-
teminde –özellikle Akademi– mükem-
mel, ideal, bitmiş, kusursuz bir anlatı 
aktarı biçimi olarak ele alınır. Eskiz, 
bu anlamda, hem pratik hem söylem-
de bir mite dönüşür, bir mimari fetiş 
ürünü olur. Makale, diğerlerinin aksi-
ne, yapı ya da kentsel ürüne odaklan-
mayıp mimari düşünce ürününün 
kendisini, ilkini ele alması bakımın-
dan ilginçtir.
Son olarak, farklı zaman aralıklarına, 
farklı ölçekteki ürünlere, farklı mitlere 
değinen, mit ve mimarlık ilişkisinin 
hem söylemsel hem pratik boyutta 
inceleyen kitap, yazarların akıcı dili, 
merak uyandıran konuları irdelemesi 
açısından mimarları ve konuyu ilgi 
çekici bulacak herkesi kendisine 
çekecek nitelikte. Bu bağlamda, kita-
bın oldukça önemli bir referans kay-
nağı olacağını söylemek mümkün 
olacaktır.
Hande Tulum, Dr., 
Bahçeşehir Üni. Mimarlık Fak., 
[e-mail]
Notlar
1. C. L. Strauss, 
Mit ve Anlam
, 
İstanbul: 
Alan
, 1986.
2. Eski “güzel İstanbul” kavramı, impara-
torluğun gerileme döneminin öncesine 
referans verirken tarihi İstanbul silueti 
miti gibi mitleri de inşa eder.
3. A. Öncü, “İdeal Ev Mitolojisi Sınırları 
Aşarak İstanbul’a Ulaştı”, 
Birikim
, 123 
(1999), 26-34.

---

mimar•ist 2018/2
11
imarlığın önemli veri (belki de embriyo) 
bankalarından biri geleneksel (vernaküler 
-mimarsız, günümüzde enformel hatta illegal) 
mimari-kentsel oluşumlar olmalıdır (Mollaahme-
toğlu, 2015). Bu, ‘konut’ söz konusu olduğunda 
özellikle değer kazanmaktadır, çünkü “herkes 
kendi çevresini bir ünlü mimardan daha iyi inşa 
edebilir” (Mollaahmetoğlu, 2017). Hemen vur-
gulanması gereken bir konu ise bu mimarinin, 
donmuş ürünler mimarisi olmaması, yaşamla iç içe, 
yaşama koşut bir canlılığı sürekli yansıtıyor olması-
dır. Bu nedenle vernaküler mimarlıklar bugünün 
koşulları ile başa çıkmaya çalışan profesyonel 
mimarlığın gittikçe artan başvuru-inceleme alanı 
konumuna gelmiştir. Bu canlılık –sürekli gelişim, 
değişim, patina oluşumu– hem tek yapının kendi-
sinde hem de tek tek yapıların doğal yollarla oluş-
turdukları ‘küme’de açıkça izlenmektedir.
İlk olarak 1950’li yıllarda Aldo van Eyck’ın 
Dogon/Mali yerleşmelerine ilgisi ile modern mima-
rinin gündemine giren sıradan insanın mimarsız 
mimarlıkları (Strauven, 2002), 1960’ta Fumihiko 
Maki ve Masato Ohtaka’nın 
Metabolism
’deki, pro-
fesyonel master planın statik karakterini eleştiren 
“Toward Group Form” makalesi (Taylor, 1999) ve
 
Rudolfsky’nin 
Architecture Without Architects
kitap-
ları ile (Rudolfsky, 1964) profesyonel mimarlığın 
literatüründe yer almışlardır. Christian Norberg-Sc-
hulz da 
Existence Space and Architecture
’da, dünya-
nın her yerinde, doğal durumlarda doğal yollarla bir 
araya gelip yoğunlaşmanın, yakınlaşma, süreklilik ve 
kapanma olarak tanımladığı üç yolla olduğunu ileri 
sürmüş (Norberg-Schulz, 1971), 1977’de ise Türk 
köyündeki kendiliğinden oluşan katmanlı kümelen-
me C. Alexander’ın inceleme konusu olmuştu 
(Alexander, 1977).
XVI. yüzyılda Leon Battista Alberti ise 
“şehir bir büyük ev, ev bir küçük şehir gibidir” 
(Alberti, 1999, çeviri) saptamasıyla ev-şehir bir-
likteliğine vurgu yapmış, 1734’te Nolli, ünlü 
Roma haritasında binaların şehirle nasıl bütün-
leşik olduğunu göstermişti.
Bunların ışığında ana kat oda şeması üzerinden 
incelenen geleneksel Türk evinin (ve kentinin) 
burada başka bir özelliğini incelemek istiyoruz.
Geleneksel kentlerimizin özelliklerinden biri 
olan “çıkmaz sokaklar” ev-şehir ilişkisini güçlen-
diren bir özelliktir. Çıkmaz sokak oluşumu, ilk 
yapılan ve köklü bir aileye ait olan büyük eve 
yönelen bir çizgi üzerinde, ilişkili diğer ailelerin 
evlerinin yoğunlaşması ile ortaya çıkmaktadır. 
Çıkmaz sokak, ölçekli daralıp genişlemeleri, 
erzak kurutma alanları, erzak öğütme araçları 
gibi ortak unsurları ve çeşmesi ile bu birbirine 
yabancı olmayan insan grubunun, insan ölçekli 
günlük karşılaşmalar ve ortak yaşam alanı olmak-
tadır.
Ev ile sokağı arasındaki akışkanlık ise ayrıca 
üzerinde durulmaya değer bir görünümdedir. 
Mahremiyet anlayışı nedeniyle özellikle zemin 
katta dışa saydam elemanlarla açılamayan bu evle-