62 Dosya: İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi Modern Mimarlık Mirası

İNCELEME
şi, 1873’te limanın her iklim koşulunda kullanı-
labilir hale getirilişinin ardından 1878’de 
demiryoluyla İngiliz Hindistan’ının her yerine 
bağlanması, Karaçi’nin gelişmesine ivme kazan-
dırmıştır (Bhavnani, 2008). 1858’de kentin sur 
içi ve dışında 14 mahallesi varken, 1880’de 26, 
1905’te 31 ve 1941’de 44 mahallesi olmuştur. 
Eski sur içi bölgesinin, 1843-1947 arasında 
gelişen bölgenin onda biri olması nedeniyle 
günümüzde Karaçi kolonyal dönem mirası ola-
rak görülmektedir. Bu miras sömürgeci gücün 
ifadesi olduğu kadar, yerel grupların da ekono-
mik olarak güçlendiğinin göstergesidir (Naeem, 
2011: 28).
1947’de Hindistan’dan ayrıldığında Pakis-
tan, aralarından Hindistan toprağı bulunan iki 
coğrafi bölgeden oluşmaktadır: Batı Pakistan ve 
Doğu Pakistan. Doğu Pakistan 1971 yılında 
Bangladeş adıyla başka bir ülke olacaktır. Aslın-
da hâlâ İngiliz monarşisine bağlı olan ülkeyi 
artık İngiliz değil Pakistanlı bir genel vali yönet-
mektedir. Ülkenin diğer bölgelerine göre aşırı 
gelişmiş, dominant kenti Karaçi, Pakistan’ın 
başkenti olur.
Pakistan’ın Hindistan’dan ayrılışı sürecinde 
farklı dinden gruplar arasında yaşanan şiddet, 
karşılıklı göçlere neden olmaktadır. Sindli Hin-
duların ağırlıklı olduğu kent artık tümüyle bir 
Müslüman kentidir; kente yüzbinlerce mülteci-
den (muhacir) başka, başkent olduğu için de 
diğer kentlerden Pakistanlılar gelmektedir 
(Bhavnani, 2008). (Bir diğer mülteci dalgası da 
Bangladeş’in Pakistan’dan ayrıldığı 1971 yılın-
da yaşanacaktır.) Nüfusu dört yılda %250 artan 
Karaçi’nin sürekli değişen gereksinimleri için 
ivedilikle yeni planlar gereklidir ve 1960’ların 
Pakistan’ında milyon kişiye birden az mimar 
düşmektedir (Mumtaz, 2009: 118). Böylelikle, 
planlama görevleri yabancı uzmanlara (1948 
Swayne-Thomas, 1952 MRV ve 1958 Doxia-
dis) verilmiştir (Khan, 2013: 131). Bu planların 
bazılarından ileride kimliklerle ilgili olarak tek-
rar söz edilecektir.
1958’deki askeri darbeyle cumhurbaşkanı 
olan Eyüb Han, başkentin kıyıda olmasının 
yeterince güvenli olmadığı düşüncesiyle ve 
Karaçi’nin sürekli artan nüfusunu da biraz den-
gelemek amacıyla, 1958’de iç bölgelerde yeni 
bir başkent kurulmasına karar vermiştir. Yapımı-
na 1960’ta başlanan İslamabad 1968’de baş-
kent olurken (Bhavnani, 2008), Karaçi Sind’in 
başkenti olarak kalmıştır. Yeni başkent İslama-
bad için, Karaçi’nin 1958 tarihli planını hazırla-
yan Doxiadis görevlendirilirken, 1971’de ayrıla-
rak Bangladeş adını alacak olan Doğu Pakis-
tan’ın başkenti Dakka’ya da Louis Kahn gitmiş-
tir (Khan, 2013: 138). Yönetim İslamabad’a 
taşınırken, Karaçi’de başkent olduğu dönemin 
mimari izleri kalacaktır.
Bu makaleye konu olan Mescid-i Tuba’nın 
yapımına başlandığında, İslamabad’ın inşası 
sürmekle birlikte, Karaçi hâlâ başkenttir. Cami, 
kent merkezinde yer almamakla birlikte, kent 
merkezini limana ve 1958’deki Doxiadis planı-
na göre kurulan Korangi endüstri bölgesine 
(Hasan ve Mohib, 2003)
4
bağlayan Korangi 
Caddesi’yle bağlantılıdır (
Resim 1, 2
). İşveren-
ler subayların konut kooperatifidir ve ülkeyi 
1958’den beri askerler yönetmektedir. Koope-
ratif olasılıkla benzerlerinin en zenginidir ve 
üyeleri, 4.100 m
2
’lik bir alanda, Karaçi’nin tüm 
banliyölerine hizmet verecek bir cuma camii 
yaptırmaya karar vermiştir. Çoğu emekli subay 
olan üyeler, camileri için hükümetin ilerici tavrı-
nı taşıyacak modern bir tasarım isterler ve iş B. 
H. Chauhan’a verilir (Holod ve Khan, 1997). 
Chauhan caminin tasarımında inşaat mühendisi 
Zahir Haider Naqvi’den destek alır (URL 1).
Yapımına 1966 Eylül’ünde başlanan Mes-
cid-i Tuba, Kasım 1969’da tamamlanır. “65 m 
çapında, 16 m yüksekliğinde betonarme kabuk 
kubbeli silindirik yapı, 5.000 kişilik havalandır-

---

80 
mimar•ist 2018/2
Resim 3-4. Mescid-i 
Tuba’nın avlu girişi, 1998 
(Fotoğraf: E. Ardaman).
Resim 5. Mescid-i Tuba, 
avludan görünüm 
(Fotoğraf: E. Ardaman).
Resim 6. Pier Luigi 
Nervi’nin Roma’daki Küçük 
Spor Sarayı (URL 6).