60. Yorug’lik nurining tabiati o’rnatilishidan oldin optikaning quyidagi asosiy

---

60.Yorug’lik nurining tabiati o’rnatilishidan oldin optikaning quyidagi asosiy
qonunlari m a'lum edi:Yorug’lik nurining optik bir jinsli m uhitda to’g’ri
chiziqli tarqalish qonuni; yorug’lik nuri dastalarining bir-biriga bog’liq
bo’lm aslik qonuni; yorug’likning qaytish va sinish qonunlari.Yorug’likning
to’g’ri chiziqli tarqalish qonuni. Optikaviy bir jinsli m uhitda yorug’lik nuri
to’g’ri chiziqli tarqaladi, chunki nuqtaviy yorug’lik m anbai bilan shaffof
bo’lm agan buyum lar yoritilganda, buyum lar shaklida aniq soya hosil
bo’ladi. Yorug’lik nurlari to’lqin uzunligiga yaqin bo’lgan o’lcham li
buyum lar yoritilganda, bu qonundan chеtlashish kuzatiladi.
Nurlanish oqim ining o’lchov birligi Vattdan (Vt) iborat.
2. Yoritish yoki nurlanish qobiliyati Re – sirtning Фэ nurlanish oqim ini shu
sirtning ko’ndalang kеsim i yuzasiga nisbatiga tеng:Rэ=Фэ/Sya'ni sirtning
nurlanish oqim i zichligini bildiradi.Nurlanishning birligi Vt/m 2 dan iborat.3.
Yorug’likning enеrgеtik kuchi Iэ - nuqtaviy nurlanish oqim i Фэ ni, shu nurlanish
tarqalayotgan tеlеs burchakka (ω) nisbatiga tеngdir:Iэ=Фэ\WYorug’likning
enеrgеtik kuchi birligi bir stеradian burchakka to’g’ri kеlgan bir Vattli nurlanish
oqim ini bildiradi (Vt/sr).4. Enеrgеtik ravshanlik В э - nurlayotgan sirt elеm еnti
yorug’ligi enеrgеtik kuchini ΔIэ, nurlanish yo’nalishiga pеrpеndikulyar bo’lgan
tеkislikdagi elеm еnt yuzasi proеksiyasiga nisbatiga tеng kattalik bilan
o’lchanadi:B э=ΔI/ΔSEnеrgеtik ravshanlik birligi Vt/sr.m 2 ga tеngdir.5.
Enеrgеtik yoritilganlik Еэ - yoritiladigan birlik yuzaga tushayotgan nurlanish
oqim iga tеng kattalikdir. Uning birligi Vt/м2 dir.Optikaviy o’lchashlarda har
xil nurlanish qabul qilgichlari ishlatiladi (ko’z,fotoelеm еntlar va
fotokuchaytirgichlar). Ular har xil to’lqin uzunlikdagi yorg’lik-ka o’ziga xos
sеzgirlikka ega bo’ladilar.
Yorug’lik intensivligi Vt / m 2 hisobida o’lchanadi. Yorug’lik intensivligi
yorug’lik tarqalayotgan m uhitning sindirish ko’rsatkichi n ga va yorug’lik
to’lqin am plitudasining kvadratiga proporsional:I ~ nE^2 m
K ogerent yorug’lik to’lqinlar ustm a-ust tushgandagina turg’un inteoferension
m anzara kuzatiladi.
Odatda, to’lqin tizm asining L uzunligi kogerentlik m asofasi, atom ning nur
chiqarib turish vaqti esa kogerentlik vaqti deb ataladi.
Gyuygеns printsipiga asosan, to’lqin yеtib borgan har bir nuqta ikkilam chi
to’lqinlar m anbaiga aylanadi, m anbani o’rab oluvchi egri chiziq kеyingi
ondagi to’lqin fronti holatini bеlgilaydi. Gyuygеns prinsipiga asoslanib
yorug’likning qaytish va sinish qonunlarini osonlikcha isbotlash m um kin.
To’lqin nazariyasi vakuum –m uhit chеgarasida yorug’likning sinishini
quyi dagi ifoda bilan ta'riflaydi:sina/sin gam m a=v1/v2=c/v=n
To’lqin nazariyasi asosida olingan sinish qonuni Nyutonning sinish
qonuniga qaram a–qarshidir. To’lqin nazariyasi yorug’likning m uhitdagi
tarqalish tеzligi vakuum dagi tеzligidan kichik ekanligini isbotlaydi: vX VIII asr boshlarida yorug’lik tabiatini tushuntirishda bir-biriga zid bo’lgan
ikkita yondoshish m avjud bo’la boshladi: Nyutonning korpuskulyar va
Gyugensning to’lqinnazariyalari. B u ikkala nazariyalar yorug’lik nurining
to’g’ri chiziqli tarqalishini, sinish va qaytish qonunlarini tushunturib berdi.
X IX asr boshlarida to’lqin nazariyasi – korpuskulyar nazariyadan ustun
bo’la boshladi. B unga ingliz fizigi T.Yung va fransuz fizigi O.Frenel
tom onidan interferensiya va difraksiya hodisalarini o’rganishda olingan
natijalar sabab bo’ld: d•sin ф=n•lam da=2n•(lam da/2)
d•sinф=(2n+1)•(lam da/2). sinф=n•(lam da/d). sinф=(2n+1) (lam da/2 d)
61.Yorug‘likning difraksiyasi deb, yorug'lik toM qinlarining juda
kichkina to‘sig‘ini aylanib o ‘tishida, noshaffof ekrandagi doira viy
teshikdan yoki tirqishdan o'tishida to ‘g‘ri chiziqli tarqalish dan
ogM shiga aytiladi. Difraksiya hodisasida yorug‘lik toM qinlari
geom etrik soya sohasiga kirib boradi. Orasi b kenglikdagi noshaffof
to ‘siq bilan birlashgan a kenglikdagi ikkita tirqishdan hosil
boM adigan difraksiyani qaraylik.
B u ikkita tirqishga parallel nurlar dastasi tik tushayotgan boM sin.
B unda bu tirqishlar Gyuygens—Frenel prinsipiga binoan
yorugM ikning kogerent m anbalari boM adi. Difraksion m anzarada
asosiy rolni ikkala tirqishda difraksiyalangan nurlarning
interferensiyasi o ‘ynaydi. Ikkala tirqishning chap chekkalariga
tushayotgan nurlam i qaraylik, difraksiya hodisasi sababli
tirq ishlardan o'tuvchi yorugM ik nurlari turli yo‘nalishlarda tarqalad
.P olyarim etriyaTabiiy yorug’likdan qutblangan yorug’lik olish uchun yorug’lik
to’lqinining E vektori m uayan aniq bir yo’nalishi bo’ylab tebranadigan bo’lsin.
B unday sharoitlarni o’zida m ujassam lashtirgan qurilm alar polyarizatorlar
deyiladi.1) tushayotgan yorug’lik nuri bilan B ryuster burchagi hosil qiladigan
tarzda joylashtirilgan dielektrikning yassi sirtidan polyarizator sifatida
foydalanish m um kin. Shisha plastinka uchun B ryuster burchagining qiym ati
56 gradusga teng. bunda nur to’liq qutblangan bo’ladi.
2) anizatrop jism ga tushayotgan yorug’lik ikki yassi qutblangan nurga ajraladi.
B iror usul yordam ida bu nurlardan birini yo’qotsak, jism dan faqat bitta
qutblangan nur chiqadi xolos. 3) anizatrop kristallanish yorug’likni ham
o’zgacha ya’ni oddiy va g’ayrioddiy nurlarning yutilishi bir xil bo’lm aydi.
Dixroizm deb ataladigan bu hodisa tufayli ba’zi kristallarda yassi qutblangan
nurlardan biri butunlay yutiladi.4) polyarizator sifatida polyarizatordan ham
foydalaniladi. P olyaroid yupqa pelluoid plyonkasidan iborat bo’lib, unga
tebranishning ingichka kristallari kiritilgan bo’ladi.
62.Yorug’likning qutblanishi. Tabiiy va qutblangan yorug’lik.
Elektrom agnit to’lqinlar ko’ndalang to’lqinlardir. Shuning uchun shu bilan
birga yorug’lik to’lqinlarida odatda tarqalish yo’nalishiga nisbatan
asim m etriyalik bo’lm aydi. B unga tabiiy yorug’lik tarkibida nurga
perpendikulyar bo’lgan ham m a yo’nalishlar bo’yicha bo’layotgan
tebranishlar m avjudligi sabab bo’ladi. tabiiy yorug’likda yo’nalishdagi
tebranishlar bir-birini juda tez va tartibsiz alm ashtirib turadi.
Tebranishlarning yo’nalishlari biror tarzda tartiblangan yorug’lik qutblangan
yorug’lik deb ataladi.Agar yorug’lik vektorining tebranishlari faqat bitta
tekislikda yuz berayotgan bo’lsa , bunday yorug’likni yassi qutblangan deb
yuritiladi.
Yorug’lik vektori tebranayotgan tekislikni tebranish tekisligi deyiladi. Yassi
qutblangan yorug’likni tabiiy yorug’likdan polyarizatorlar deb ataluvchi
asboblar yordam ida olish m um kin. B u asboblar tekislikga parallel
tebranishlarni bem alol o’tkazib, bu tekislikga perpendikulyar tebranishlarni
ushlab turadi .M alyus qonuni.A am plitudaning polyarizator tekisligi bilan
φ burchak hosil qiluvchi tekislikda yuz berayotgan tebranishini ikkita A1 =
A cosφ va A1 = A sinφ tebranishlarga ajratish m um kin. O’tgan
to’lqinning intensivligi A1^2= A^2cos^2φ va A1^2= A^2sin^2φ
m iqdorga proporsional, ya’ni cos φ ga teng. bu erda L am plitudasi A
bo’lgan tebranishning intensivligi. P olyarizatorga am plitudasi A0 va
intensivligi 1 nolbo’lgan yassi qutblangan yorug’lik tushayotgan bo’lsin.
Asbob orqali tebranishning A-A0 am plitudali eltuvchisi o’tadi. B unda φ –
tushayotgan yorug’likning tebranish tekisligi orasidagi burchak. Dem ak,
o’tan yorug’likning I intensivligi I=I0 cos^2φ Ifoda bilan aniqlanadi. B u
m unosabat M alyus qonuni deb yuritiladi. M alyus qonuniga ko’ra ikkinchi
polyarizatordan intensivligi quyidagiga teng: I=(1/2)I teb·cos^2φ
63.Qaytgan va singan nurlarning qutblanishi.
B ryuster qonuni.Agar tekislikning ikkita dielektrikni ajratib
turuvchi chegara tushish burchagi 0 ga teng bo’lm asa, qaytgan
va singan nurlar qism an qutblangan bo’ladi. qaytgan
nurda tushish tekisligiga perpendikulyar tebranishlar ko’proq bo;
ladi singan nurda esa tushish tekisligiga parallel tebranishlar
ko’proq bo’ladi. qutblanishdarajasi tushish burchagiga bog’liq.
Agar tushish burchagi tg i=n12
Shartni qanoatlantirsa (bunda n12 ikkinchi m uhitning birinchi m uhitga
nisbatan sindirish ko’rsatkichi) , qaytgan nur to’la qutblangan bo’ladi.
tushish burchagi ib ga teng bo’lganda singan nurning qutblanish darajasi
eng katta qiym atga erishadi. Lekin bu nur faqat qism an qutblanishicha
qoladi. M unosabat B ryuster qonuni nom i bilan yuritiladi. i burchak
B ryuster burchagi yoki to’la qutblanish burchagi deb ataladi. Yorug’lik
B ryuster burchagi ostida tushganda qaytgan va singan nurlar o’zaro
perpendikulyar bo’lishini tekshirib ko’rish m um kin. Qaytgan va singan
nurlarning turli tushish burchaklari uchun qutblanish darajalari
dielektriklarda M aksvell tenglam alarini echish yo’li bilan topiladi.
Dielektriklar chegaradagi shartlarga quyidagilar kiradi. Chegaraning ikki
tom onidagi E va N vektorlar potensial tashkil etuvchilarining tengligi.
Natijada quyidagi form ulalar hosil bo’ladi:
(A1 )
┴
= (A1)·(Sin (t1 -t2)/ sin (t1 –t2)) } (A2) " = (A1)
(A2)
┴
= (A1)·(2sint2·cost1/sin(t1+t2)) }·(2sint2
·cost1/sin(i1–i2)cos(i1–i2) (4)
(A1)" =(A1)" (tg(t1–t2)/ tg (t1 –t2)) } bu erda (A1)
┴
(A1)
┴
(A2)
┴
tegishli
ravishda tushuvchi qaytgan va singan nurlar tushish tekisligi
perpendikulyar tashkil etuvchilarining am plitudalaridir. (A1)" , (A1)"
va (A2) " tushish tekisligiga parallel tashkil etuvchilar xuddi o’sha
kattalikdir: i1 tushish burchagi, i2 sinish burchagi. Tushish burchagi kichik
bo’lganda (3) form uladagi sinuslarni va tangenslarni burchaklarining o’zi
bilan alm ashtirish m um kin
(A1)
┴
= -(A1)
┴
(t1– t2)/(i1– i2) = - (A1)
┴
(n12-1)/(n12+1)
(A2)
┴
= (A1)
┴
(2i2/ (i1+i2))= (A1)(2/(n12-1)) (A1
’)" =(A1)" (i1–i2)/( i1 +i2) = (A1)" (n12-1)/( n12+1)
(A2)" = (A1)" (2i2
/(i1+ i2))= (A1)" (2/(n+1))
64.Elektrom agnit to’lqinlar ko’ndalang to’lqinlardir. Shuning uchun shu bilan birga
yorug’lik to’lqinlarida odatda tarqalish yo’nalishiga nisbatan asim m etriyalik
bo’lm aydi. B unga tabiiy yorug’lik tarkibida nurga perpendikulyar bo’lgan ham m a
yo’nalishlar bo’yicha bo’layotgan tebranishlar m avjudligi sabab bo’ladi. tabiiy
yorug’likda yo’nalishdagi tebranishlar bir-birini juda tez va tartibsiz alm ashtirib
turadi. Tebranishlarning yo’nalishlari biror tarzda tartiblangan yorug’lik qutblangan
yorug’lik deb ataladi.
Yorug’lik ba’zi kristallardan o’tganda yorug’lik nuri ikkita nurga ajraladi. B u
ikkala nur sindirish deb nom olgan hodisa island shtati uchun 1670 yilda
Erazm B artolom in tom onidan kuzatilgan edi. Ikkilam chi nur sindirish vaqtida
nurlardan biri odatdagi sinish qonuniga bo’ysinadi va tushuvchi nur ham da
norm al bilan bir tekislikda yotadi. B u nur oddiy nurlanishlarning ikkinchisi
g’ayrioddiy nur deb ataladi. Ikkilanm a nur sindirish hodisasi kubik sistem aga
kiruvchi kristallardan tashqari ham da tiniq kristallarda oddiy va g’ayritabiiy
nurlar ajralm agan holda va bir xil tezlik bilan tarqaladi. B u yo’nalish
kristallning optikaviy o’qi deb ataladi.Optikaviy o’q orqali o’tuvchi har qanday
tekislik kristallning bosh kesim i yoki bosh tekisligi deyiladi. Odatda yorug’lik
nuri orqali o’tuvchi bosh kesim dan foydalaniladi. Oddiy nurlarning tebranishlar
tekisligi kristallning bosh qism iga perpendikulyar. G’ayrioddiy nurda esa
yorug’lik vektori bosh kesim bilan ustm aust tushuvchi tekislikda tebranadi.
B a’zi kristallarda nurlardan biri ikkinchisiga qaraganda ko’proq yutiladi. B u
hodisa dixroizm deb ataladi. Nikol’ prizm asi deb ataladigan polyarizator juda
keng tarqalgan. U ikki ispand shpati prizm asidan iborat bo’lib, diaganali
bo’yicha yopishtirilgan bo’ladi. Tushish burchagi oddiy nur qatlam ida to’la
ichki qaytishga uchraydi va chetga og’adi. G’ayrioddiy nur esa bu qatlam dan
bem alol o’tib prizm adan tashqariga chiqadi. B ir o’qli kristallardan tashqariga (
island shpati, turm alin, kvars kabi) ikki o’qli kristallardan ( m asalan gips)
borki, ularda yorug’lik ikki nurga ajralm aydigan ikkita yo’nalish m avjud
bo’ladi. M usbat kristallarda tezliklar elipsondi vertikal yo’nalishda cho’zilgan
bo’lib, bu “ + ” ishoradagi vertikal chiziqgacha m os keladi, m anfiy kristallarda
esa elipsoid gorizontal chiziqga, ya’ni “ - ” ishora bilan gorizontal yo’nalishda
cho’zilgan bo’ladi.
65.Yorug'likning yutilishi deb, yorug'likning istalgan m uhit orqali o'tishi
vaqtida yorug'lk energiyasining boshqa energiya tur lariga aylanishi
natijasida zaiflanishiga aytiladi. Yorug'likning m odda
tom onidan yutish qonuni aniqlaniladi. Agar qalinligi / bo'lgan
m oddaning uncha katta boM m agan d qalinlikdagi bo'lagi olinsa
bu qatlam yorug‘likni yutganda yorugM ik inten sivligining zaiflanishi (dJ)
qatlam qalinligiga dl va qatlam yuzasiga
tushayotgan yorugM ik intensivligiga (J) to‘g‘ri proporsional ravishda
o'zgaradi, ya’ni:dJ=-x lam da J•dl
Jl=Jo•e^-x lam da•l B u B ugem ing yorug'lik yutilishining eksponensial
qonuni dir. Shifokor va biologlar uchun yorug'likning eritm alarda
yuti lishini o'iganish katta aham iyatga ega. M oddalarda yorug'likning
yutilishi, yorug'lik fotonlari bilan o'zaro ta’sirlanuvchi m olekulalam ing
konsentratsiyasi Cga ham bog'liq. B uger-Lam bert-B er
konsentratsiyani ham hisobga oluvchi yutish qonuniniJl=Jo•e^-xl^cl
shaklda yozishdi. B unda: xl, — m odda birlik konsentratsiyasiga to'g'ri
keluvchi yorug'lik yutilishining natural ko'rsatkichi. Laborato riya
am aliyotida B uger-Lam bert-B er qonunini, odatda, asosi
10 bo'lgan ko'rsatkichli funksiya orqali ifodalanadi:
Jl=Jo•10^-x'l•c•l
68.Absolyut qora jism ning nurlanishini nazariy tushintirish fizika tarixida m isli
ko’rilm agan darajada katta aham iyatga ega bo’ladi- u energiya kvanti
tushinchasining kashf etilishiga olib keldi. ƒ(ω,T) funksiyasining ko’rinishini
nazariy keltirib chiqarish uchun juda ko’p urinishlar uzoq vaqt m asalaning
um um iy echilishini bera olm adi. Stefan (1879) eksperim ental natijalarni analiz
qilib, istalgan jism ning Re energiyaviy yorituvchanlik absalyut
tem peraturasining tortinchi darajasiga proporsional degan xulosaga keladi.
K irxgof qonuni quyidagicha ta’riflanadi: ixtiyoriy jism ning nur chiqarish va
yutish qobiliyatlarining nisbati bu jism ning tabiatga bog’liq bo’lm ay, barcha
jism lar uchun to’lqin uzunlik va tem peraturaning universial funksiyasidir va
absalyut qora jism ning nur chiqarish qobiliyati Eλ ..T ga tengdir. K irxgof
qonunidan quyidagi m uhim natijalar kelib chiqadi:1.eT/aT=ET/1=ET vae
lam daT/a lam daT=E lam daT ifodalardan eT=aTET eλ.. T=aλ.. TEλ.. T
(9) m unosabatlar hosil boladi.
Dem ak, ixtiyoriy jism ning m uayan tem peraturadagi nur chiqarish
qobiliyati, shu jism ning nur yutish qobiliyati bilan absalyut qora jism nur
chiqarish qobiliyatining kopaytm asiga teng.
2.Oddiy jism ning nur yutish qobiliyati 1 dan kichik. Shuning uchun (9) ni
quyidagi korinishda yozish m um kin: eT < ET ,
e λT < E λT (10)
Dem ak, ixtiyoriy jism ning nur chiqarish qobiliyati xuddi shu
tem peraturadagi absalyut qora jism ning nur chiqarish qobiliyatidan kichik .
Agar biror λ uchun jism ning nur yutish qobiliyati aλ.. T = 0 bo’lsa, (9)ga
asosan eλ ..T = aλ.. T Eλ.. T = 0 bo’ladi. dem ak, jism biror to’lqin uzunlikli
nurlanishni yutm asa, u holda bu jism xuddi shu nurlanishni butunlay
nurlantirm aydi.
Radiasion pirom etr. Stefan B olsm an qonuniga asoslanib absalyut qora jism ning
tem peraturasini T=4√ET/σ (33) ifoda orqali topish m um kin, ya’ni absalyut qora
jism ning tem peraturasini aniqlash uchun uning to’la nur chiqarish qobiliyati ET
ni o’lchash etarli ekan. Odatda jism lar absalyut qora bolm aydi. Absalyut qora
bolm agan jism ning tola nur chiqarish qobiliyati aT absalyut qora jism nikidan
kichik, ular orasidagi boglanish K irxgof qonuni:
bilan aniqlanad
Trad = T4√ a T
69.Absalyut qora jism ning energiyaviy yorituvchanligi bilan absalyut tem peratura
orasidagi m unosabat Stefan – B ol’sm an qonuni deb atalgan. Doim iy kattalik σ–
konstantasini Stefan – B ol’sm an doim iysi deb ataladi. Uning tajribaviy qiym ati σ=5,
67·10-8 Vt/m 2K 4 ga tengligi aniqlangan. Vin (1893) term odinam ikadan tashqari yana
elektrom agnit nazariyadan ham foydalanib, spektral taqsim ot funksiyasi quyidagi
ko’rinishga ega bo’lishini ko’rsatdi:ƒ(ω,T)=ω3F(ω/T) bu erda F- chastotaning
tem peraturaga nisbatining nom a’lum funksiyasi.φ(λ,T)= (2πc/λ2)ƒ((2πc/λ),T)
form ulaga asosan φ (λ,T) funksiya uchun quyidagi ifoda hosil bo’ladi:
φ(λ,T)=(2πc/λ2)(2πc/λ)3F(2πc/λT)=(1/λ5)φ(λ,T)
(bu erda φ(λ,T)-λT ko’paytm aning nom a’lum funksiyasi (14) m unosabat φ(λ,T)
funksiyaning m aksim um i to’g’ri kelgan λm to’lqin uzunligi bilan tem peratura orasidagi
bog’lanishni keltirib chiqarishga im kon beradi. (14)ni λ ga nisbatan differensiyallaym iz:
dφ/dλ=(1/λ5)Tφ (λ,T)-(5/λ6)φ (λ,T)=(1/λ5)[λTφ (λT)-5φ (λ,T)] (15)
kvadrat qavs ichidagi ifoda biror φ(λT) funksiyani beradi. φ(λ,T) funksiyaning
m aksim um iga m os kelgan λm to’lqin uzunligi uchun (15) ifoda nolga aylanishi lozim :
(dφ/dλ) λ = λm =(1/λ m 5)φ(λ m T)=0 
(16)
Tajribalardan kelib chiqadiki, λm ≠ ∞ da φ (λ m T) =0 shart bajarilishi lozim . Oxirgi
tenglam aning λm * T nom a’lum ga nisbatan echim i biror sonni beradi. B iz uni b harfi
bilan belgilaym iz. Shunday qilib, Vinning siljish qonuni deb ataluvchi Tλm =b
M unosabat hosil bo’ladi. konstanta b ning eksperem ental qiym ati quyidagiga teng:
b=2,90·107A0 grad=2,90·103m k . grad. K vant gipotezasi. P lank form ulasi
U(ω,T)dω=kTdn∞=(ω2/π2/ c3)kTdω yoki U(ω,T)=(ω2/π2/ c3)kT; f(ω,T)=(ω2/π2/
c3)kT Reley–Jins form ulasining isboti klassik nuqtai-nazardan bexato hisoblanadi.
Shuning uchun bu form ulaning tajribaga m os kelm asligi klassik statistik fizika va
elektrodinam ika tasavvurlariga to’g’ri kelm aydigan qandaydir boshqa qonuniyatlarning
m avjudligini ko’rsatdi.
P lank form ulasidan Vinning qonunini hosil qilish m um kin. B uning uchun absalyut
qora jism uchun nur chiqarish qobiliyatining m aksim um iga m os keluvchi λm
topish kerak.shartni qanoatlantiruvchi to’lqin uzunlikning qiym atini topish kerak. (28) ni
qiym atini (30)ga olib kelib qo’yam iz va biroz o’zgartirish kiritib quyidagiga ega
bo’lam iz:Vin qonuning ifodasi hosil boladi.
70.Fransuz olim i Lui de B royl yoruglikning korpuskulyar tolqin tasavvurini
m ikrozarrachalarga tatbiq qildi va m ikrozarrachalar tolqin uzunligi:λ=h/p=h/(m 0ν )
form ula bilan ifodalanishi 1927 yilda taklif qildi. B u form ulada h –P lank doim iysi, m 0 –
m ikrozarrachaning tinchlikdagi m assasi, ν– tezligi, p– im pul’si. 2.
Lui-de –B royl’ning bu gipotezasi o’sha paytda fizik olim larni hayron qoldirdi. Form ula
yorug’likning korpuskulyar- to’lqin tasavvuridan kelib chiqqan tushunchadir. M asalan
korpuskulyar tasavvurga asosan yorug’likning energiyasi:
E=m s2 im pul’si p=m s yorug’lik fotoni energiyasi esa E=hν (to’lqin nazariyasiga asosan
λ= s/ν) bu ifodalardan p=m s=m s2/s=hν/s=h/λ yoki λ=h/p (2)
B orning 2 postulatiga asosan elektronning im pul’s m om enti m 0νr=nh/2π dan (1)
form ulaga asosan 2πr/n=h/m 0ν, nλ=2πr . bundan ko’rinib turibdiki, bor stasionar orbitasi
uzunligi birligiga butun songa ega bolgan tolqin uzunligi joylashishi kerak.
K vant m exanikasi qonunlari m urakkab m atem atik form ulalar orqali ifodalanadi.
Shredinger tenglam asi esa :-(h2/2m )·Δψ+uψ=i·h(dψ/dt )
ko’rinishga ega. B u form ulada i m avhum birlik son (i=√-1) h=h/2π- P lank doim iysi,
Δ– Laplas operatori, u- zarrachalarning potensial energiyasi, m - zarrachalarning
m assasi. B u tenglam aning echilishi ψ– funksiyani ya’ni zarrachaning potensial
m aydondagi holatini aniqlaydi.
71.B or postulatlari. B or Rezerfordning atom m odelini kam chiliklarini hisobga olib,
P lankning elektrom agnit nurlanishlar diskret porsiyalarida ro’y berishi haqidagi g’oyasini
hisobga olgan holda atom larning o’zidan nur chiqarish va yutishni
o’zining quyidagi uchta postulati yordam ida tushintirib berdi.
B or postulatlari:1. Elektronlar yadro atrofida m a’lum stasionar orbitalarda aylanib bu
orbitalarga E1 , E2, E3.......... En uzlukli, diskret qiym atli energiyalar to’g’ri keladi. Elektron
statsionar orbitalarda aylanganda, atom tashqariga energiya chiqarm aydi. Shuning uchun
bu hol atom larning stasionar holati deyiladi.2. Elektronlar stasionar orbitalarda uzlukli
(kvantlangan) im pul’s m om entiga ega bo’ladi.m 0•ϑ•r=n(h/2π), n=1,2,3.......... (h=6,
62•10-34j/s) bu form ulada m 0 – elektronning tinchlikdagi m asasi, ϑ – uning tezligi, r –
orbita
radiusi, h – P lank doim iysi, n= 1,2,3... butun sonlarga teng bo’lib, orbitalar tartibini
xarakterlaydi.
3. Elektron bir stasionar orbitadan ikkinchi stasionar orbitaga o’tganda atom dan energiya
nurlanib chiqadi ( elektron yuqori orbitadan quyi orbitaga o’tganda), yoki energiya yutiladi (
elektron quyi orbitadan yuqori orbitaga o’tganda). Ajralgan yoki
yutilgan energiya porsiyasi kvant – foton ko’rinishda bo’lib, uning energiyasi: hν = Em - En
(1) bo’ladi, bunda ν – yorug’lik chastotasi, Em va En elektronlarning m va n orbitalarda
energiyalari. B or gipotezalari klasik fizika qonuniyatlariga ziddir, chunki uning qonunlariga
asosan jism lar bir holatdan ikkinchi holatga o’tganda chiqarilgan va yutilgan energiya
uzlulkli bo’lm ay uzluksiz bo’ladi
72.M etallar sirtidan yorugM ik nuri ta’sirida elektronlarning ajralib chiqishiga fotoeffekt hodisasi deb ataladi. Fotoeffekt
hodisasi, asosan, ikki turga boM inadi:1. Tashqi fotoeffekt. 2. Ichki fotoefekt.
1. Tashqi fotoeffektni m etallarda kuzatish m um kin. M etallar sirtiga yorugM ik nuri ta’sir etganda fotonlarning bir
qism i atom bilan sust bogM angan yoki erkin elektronlar bilan o ‘zaro ta’sirlashadi, natijada elektron foton
energiyasini toM iq o‘ziga oladi,
ya’ni yorugM ik nurining bir qism i yutiladi. B u energiya elektron ning m etalldan chiqish ishiga va m etall sirtidan
chiqib ketgandan
keyingi kinetik energiyasiga sarflanadi. Agar elektronlarning kinetik energiyasi m iqdor jihatdan chiqish ishidan
katta bo'lsa, u m etall sirtidan ajralib chiqadi.B u hodisa quyidagi Eynshteyn tenglam asi bilan ifodalanadi:
h v= A + m i//2 (3.12.1)B unda: Av — foton energiyasi; A — chiqish ishi; m u2/2 —erkin elektronning kinetik
energiyasi bo'lib, orasida quyidagicha m unosaban o'rinli: h v^ = A; h = (cA^) = A; A#u = he/A.
Tajribalar asosida fotoelfektning quyidagi uchta qonuni yaratilgan:1. M etallam ing spektral tarkibi o'zgarm as
bo'lganda birlik vaqt ichida m etall sirtidan ajralib chiqayotgan fotoelektronlar soni, m etall sirtiga tushayotgan
yorug'lik oqim iga to‘g‘ri proporsional ravishda o'zgaradi.2. Erkin fotoelektronlam ing kinetik energiyasi
tushayotgan yorug'lik nurining chastotasiga bog'liq bo'lib, uning intensivligi ga bog'liq em as.
3. Har bir m etall uchun fotoeffektning qizil chegarasi m av jud, ya’ni fotonning fotoeffekt hodisasini vujudga
keltira oladigan to'lqin uzunligining (A^ eng katta chegaraviy qiym ati m avjud. Qizil chegaraning qiym ati
m etallning tabiatiga va siitining holatiga bog'liq bo'lib, Eynshteyn tenglam asidan aniqlanadi. Elek tronning
m etall sirtidan erkin elektron bo'lib ajralib chiqishi uchun unga chiqish ishidan kam bo'lm agan ( hv^ a ) energiya
berish kerak ( v 0 = c/Ag, Ag = he/A). Dem ak, fotoeffekt hodisasi fotonning energiyasi chiqish ishiga teng yoki
katta bo'lganda kuzatiladi (hv>A).
73.M a’lum ki, nurlanish m odda bilan ta ’sirlanishnatijasida, m odda atom lari fotonni yutib ichki energiyasi yuqori
bo'lgan uyg'ongan holatga o'tishi m um kin.
Har bir m etall uchun fotoeffektning qizil chegarasi m av jud, ya’ni fotonning fotoeffekt hodisasini vujudga keltira oladigan
to'lqin uzunligining (lam da 0) eng katta chegaraviy qiym ati m avjud. Qizil chegaraning qiym ati m etallning tabiatiga va
siitining holatiga bog'liq bo'lib, Eynshteyn tenglam asidan aniqlanadi. Elek tronning m etall sirtidan erkin elektron bo'lib ajralib
chiqishi uchun unga chiqish ishidan kam bo'lm agan ( hv>=A) energiya berish kerak ( v 0 = c/lam da 0, lam da0 = hc/A).
Dem ak, fotoeffekt hodisasi fotonning energiyasi chiqish ishiga teng yoki katta bo'lganda kuzatiladi (hv>=A).
Fotoelem ent yoritilganda katoddan elektronlar ajralib chiqib, anod tom on harakat qiladi va natijada elektr toki hosil bo'ladi.
B u tokka fotolok deb ataladi.
74.Sababiyat prinsipining m ohiyati shundan iboratki, qism ning biror ondagi holati m a’lum bo’lganda, uning ixtiyoriy
keyingi vaqtlardagi holatini oldindan aniq aytib berish m um kin. B u fikrni quyidagi m isol ustida yaqqol tasvirlash
m um kin. M assasi m bo’lgan m akrozarra X 0 balandlikdan og’irlik kuchi ta’sirida erkin tushayotgan bo’lsin.
K uzatish boshlangan vaqtda (t0=0) m akrozarraning tezligi 0 ga teng (ν0=0). K uzatish boshlangandan ixtiyoriy t vaqt
o’tgach m akrozarraning o’rnini X t = x0- gt2/2 (9)Form ula orqali, im pul’sni esa P = m ν =m gu
Agar Vil’son kam erasida xarakatlanayotgan elektronning tezligi 700m /s bo’lsa, tezlikning noaniqligi 1% lar
cham asida bo’ladi, xolos. Shuning uchun bu xususiy holda elektronning xarakatini xarakterlovchi traektoriya
tushunchasi m a’noga ega, albatta. B iz yuqorida noaniqliklar m unosabati bilan faqat OX o’qi yo’nalishidagi tirqish
m isolida tanishdik. B u xulosani OY va OZ o’qlari uchun ham um um lashtirsa bo’ladi, natijada: Δpx Δx ≥ h;
Δpy Δy ≥ h; Δpz Δz ≥ h. (16)M unosabatlarni yozish im koniyatiga ega bo’lam iz. B undan tashqari m ikrozarraning
energiyasi va vaqtni o’lchashdagi noaniqliklar uchun quyidagi m unosabat ham m avjud:ΔW Δt ≥ h
P auli prinsipiga asosan bir xil n,l,m ,s bilan aniqlanadigan holatda faqat bitta elektron bo’lishi kerak. Agar ularning s
spinlari ya’ni xususiy harakat m iqdorlari m om entini ikki xil bo’lishini hisobga olsak, u holda atom ning n
orbitasidagi elektronlar soni P auli prinsipiga asosan N =2n2form ula bilan hisoblanadi. B irinchi
orbitada, ya’ni n =1 bo’lganida orbitada N=2ta elektron bo’ladi. ikkinchida n=2,
N=8ta, uchinchida n=3 , N= 18ta elektron joylashgan. Ana shu elektronlar “s”, “p”,
“d” – holatlarga taqsim lanadi.M asalan: Na 11 uchun – 1s2 2s2 2p6 3s1K 19
– 1s2 2s2 2p6 4s2 4p6 5s1 va x.k.Ishqoriy m etallarning chiqarish spektorlari ham , vodorod spektori kabi bir necha
seriyaga qarashli chiziqlardan tashkil topadi.Elektron spini1925 yilda Gaudsm it va Ulenbexlar elektronlarning
xususiy m agnit va m exanik m om entlari m avjudligini ko’rsatdilar. Elektron yadro atrofida aylanishdan tashqari,
yana o’z o’qi atrofida ham aylanar ekan. Dem ak, elektron “spin” ga ega bo’lib, o’z
m agnit va m exanik m om entiga ega bo’ladi. “spin” ingilizcha so’z bo’lib, “ urchuq”
degan m a’noni anglatadi va elektronning xususiy xarakat m iqdori yoki im pul’s
m om enti- spinga ega bo’lishi m um kin:M s =±1/2 ħ=Sħ (6)Dem ak, atom dagi elektron holati to’rtta kvant sohalari n,
l,m ,s bilan belgilanadi va elektronning holati funksiya bilan tavsiflanadi. n,l,m – kvant sonlari, asosan,
elektronning atom dagi orbitasi “shaklini” ifodalaydi, s kvant soni esa elektronning xususiy m agnit m om entini
ifodalaydi va s=±1/2 ga teng
75.Atom ning Tom son m odeli. B irinchi atom m odelini nazariy yo’l bilan 1904 yil Tom son kashf qildi. Uning fikriga
asosan atom bir tekis m usbat zaryadlangan shardan iborat bo’lib, uning ichida elektronlar xarakat qiladi, deyiladi.
Atom ning budnday m odelini keksga uxlatish m um kin. Tom son hisoblariga asosan bunday atom ning radiusi
taxm inan r~10-8sm =A tartibida bo’lishi kerak. Tom son m odeliga asosan atom ni m assasi uning butun hajm i bo’ylab
joylashgan. Atom ni atrofida va ichida kuchli elektr m aydoni yuzaga kelm ayd
Rezerford m odeli. Atom ning planetar yadroviy m odeli. Tom son m odelini to’g’ri noto’g’riligini isbotlash m aqsadida
1911 yilda E. Rezerford α– zarrachalar (α–zarrachalar ikki m arta ionlashgan geliy atom idir) bilan yupqa oltin
plastinkasini (fol’gani) bom bardim on qiladi. Qo’rg’oshin bo’lagining ichidagi kovakda radiaktiv
m anba – radiy joylashtirilgan. M anbadan barcha yo’nalishlarda al’fa- zarralar chiqadi. Lekin qo’rg’oshindagi tirqish
yo’nalishidan boshqa barcha yo’nalishlarda al’fa-zarrachalar yutiladi.
E. Rezerford quyidagi xulosalarga keladi: 1. α – zarrachalarni bunday burchaklarga sochilishi uchun atom atrofida va
asosan ichida kuchli elektr m aydon bo’lishi kerak;2. α – zarrachlarni bunday burchaklarga sochilishi uchun atom nini
m assasi uning butun hajm i bo’ylab tarqalgan em as, balki uning m asasi asosan biror bir kichik
hajm da to’plangan bo’lishi kerak va bu hajm m usbat zaryadga ega bo’lishi kerak
76.P roton va neytronlar xususiy m agnit m om entlarga ega, ularning qiym atlari quyidagicha: 
Uр=+2.79Uya Un=-1.91U yaB u ifodadagi U yayadrolar va zarralarning m agnit m om entlarini o’lchash
uchun qo’llaniladigan va YADROVIY M AGNITON deb ataluvchi kattalik. Agar B or m agnitoni ifodasining
m axrajidagi elektron m assasi m o’rniga proton m assasi m pni quysak, yadroviy m agnitonning ifodasi
hosil bo’ladi: Uya=eh/2m p*c=5.0508*10 ^-27A/m ^3=5.05*10^-24 erg/gausYadrodagi nuklonlar soni,
ya’ni yadro tarkibidagi barcha protonlar soni Z va barcha neytronlar soni N ning yig’indisi yadroning m assa
soni deyiladi. Z+N=A.Yadro m assasi va bog’lanish energiyasi. Turli elem entlar izotoplarning m assasi
m assaspektrom etr deb ataluvchi qurilm alar yordam ida yetarlicha aniqlik bilan aniqlanadi. Ion m anbaida
(IM ) jism atom lari m usbat zaryadlangan ionlarga aylantiriladi. So’ngra D va D2tirqishli to’siqlar
oralig’ida q zaryadli ionlar qningU darajasienergiyagacha tezlatiladi, yani vakkum kam eraga (VK )
kirayotgan ionlar uchun m v^2/2=qUm unosabat o’rinli bo’ladi. B unda m – ionning m assasi, υ- uning
tezligi.
Vakuum kam erada ionlar harakat yo’nalishiga perpendikulyar yo’nalishdagi bir jinsli m agnit m aydon
ta’sir etadi. B u m aydon ta’sirida ion aylanm a traektoreya bo’ylab harakatlanadi. R radiusli aylana bo’ylab
harakatlanadigan ionga ta’sir etuvchi m arkazdan qochirm a kuch induksiyasi V bo’lgan m agnit m aydon
tom onidan ta’sir etuvchi Lorens kuchiga teng, yanim v/R=qvB tenglam alarni birga yechsak
m =qR^2B ^2/2U R^2=2m U/qB ^2ifoda hosil bo’ladi.

---

77. Radioaktivlikni birinchi bolib 1896 yili Fransuz olim i B ekkerel kuzatgan. Uran va
uning boshqa elim entlar bilan birikm alari shunday nurlar va zarrachalar chiqaradiki, bu
nurlar va zarrachalar shaffofm as jism lardan otadi, fotoplastinkaga tasir qiladi, havoni
ionlashtiradi. K eyinchalik, radioaktivlik hodisasini organishga bir qator olim lar,
ayniqsa, P yer K yuri va M ariya Skladovskaya-K yuri katta hissa qoshdilar.
Um um an, radioaktivlik hodisasida kim yoviy elem entning beqaror izotoplari
elem entar zarralar yohud yadrolar chiqarib boshqa elem ent izotoplariga aylanadi.
Tabiiy sharoitlarda m avjud bolgan izotoplarda kuzatilgan radioaktivlikni, suniy
ravishda hosil qilinadigan izotoplarda kuzatiladigani esa suniy radioaktivlik deb ataladi.
Radioaktivlik hodisasi tufayli radioaktiv yadrolar yem irilib, borgan sari kam ayib boradi.
Radioaktiv yem irilish: N=N0*e(darajada)m inuslam da t.
qonun boyicha sodir boladi. B u ifodadagi boshlangich vaqtda radioaktiv m oddada
m avjud bolgan yadrolar soni, N biror t vaqtdan song, yem irilm ay qolgan yadrolar soni,
lam da esa yem irilish doim iysi deb ataluvchi kattalik. K opincha lam da orniga
yem irilish davri (T) deb ataladigan kattalikdan foydaliniladi. Lam da va T lar orasida
quyidagi boglanish m avjud: lam daT=In2=o.693
Radioaktiv izotopning yarim yem irilish davri T shunday vaqt intervaliki bu vaqt
ichida m avjud radioaktiv yadrolarning yarm i yem iriladi.
Alfa yem irilish: M azkur yem irilishda radioaktiv yadro - zarra chiqarib zaryadi ikki
birlikka, m assa soni esa tort birlikka kichik bolgan yadroga aylanadi. a-yem irilish
sxem atik tarzda quyidagicha yozilishi m um kin: bunda X -yem irilayotgan yadroning
kim yoviy sim voli, Y-yem irishi tufayli vujudga kelgan yadroning kim yoviy sim voli,
yadroni -zarra va yadrodan tashkil topgan deb hisoblash m um kin. B u ikki tashkil
etuvchiga nisbatan yadroning boglanish energiyasining qiym ati quyidagicha boladi.
B etta yem irilish: B etta yem irilishning uch turi m avjud: - yem irilish ; + yem irilish;
elektron yutish . Ularning sxem asi quyidagicha yoziladiB etta -yem irilishdagi
yadrodagi bitta neytron sxem a boyicha protonga aylanadi. + yem irilishda esa
aksincha bitta proton niytronga aylanadi.B etta- yem irilishning uchinchi turida, yani
elektron yutish jarayonida yadro elektron qobiqdagi elektronni yutadi. B u elektron
yadrodagi biror proton bilan qoshilib quyidagi sxem a boyicha niytronga aylanadi.
Ikki zarra bir-biri bilan lar chakasigacha yaqinlashganda yadroviy kuchlarning tasiri
tufayli ozaro intensiv tasirlashadi, natijada yadroviy ozgarishlar vujudga keladi. B u
jarayonni yadroviy reaksiyalar deb ataladi. Yadroviy reaksiyani quyidagicha yozish
odat bolgan:
yoki A(a,v)V
bunda A-boshlangich yadro, a- reaksiyaga kirishuvchi zarra, v- yadroviy reaksiyada
ajralib chiquvchi zarra, V-yadroviy reaksiyada vujudga kelgan yadro a va v, yengil
yadrolar yoki boshqa elem entar zarralar bo’lishi m um kin.
78. B irinchi yadroviy reaksiyani 1919 –yilda Rezerford am alga oshirgan. B unda azotni α-
zarralar bilan bom bardim on qilish natijasida kislorod va proton hosil bo’lgan.
Yuqorida bayon etilgan yadroviy reaksiyalarni yozish usuliga asoslanib m azkur reaksiyani
Reaksiyalarning turlari kop. Lekin reaksiyaga kirishuvchi zarralarning tabiatiga asoslanib
uch sinfga: 1) zaryadli zarralar; 2) neytronlar; 3) γ - kvantlar ta’sirida am alga oshadigan
reaksiyalarga ajratish m um kin.
Yadro bog’lanish energiyasining bir nuklonga m os keluvchi qiym atining m assa son A
ga bog’liqligini xarakterlovchi grafikka nazar tashlasak, faqat yadrolarning bolinishi
tufayligina em as, balki juda yengil yadrolarni biriktirish usuli bilan yadroviy energiyadan
foydalanish m um kin, degan fikrga kelam iz. M asalan: deyterey va tritiyning sintizida
zarra va neytron hosil boladi yani
Dem ak, reaksiya ekzoterm ik va unda qatnashayotgan har bir nuklonga togri keluvchi
energiya E= 3.5 M eV ga teng . ning bolinishida ajraladigan energiyaning bitta nuklonga
m os keluvchi ulushi E = 0.85 M eB ligini eslaylik.
Yadrolar sintezi am alga oshishi uchun ular bir biri bilan yadroviy kuchlarning tasiri
siziladigan m asofagacha yaqinlashishi kerak. Lekin yadrolar bu darajada yaqinlashishga
kulon itarishish kuchlari tufayli ular orasida vujudga keladigan potensial tosiq qarshilik
korsatadi. B u tosiqni yengish uchun va ning sintez reaksiyasida yadrolar
e^2/4πE0r=(1.6*10^-19)/4*3.14*8.85*10^-12*2*10^-15 J=
79. M eхanikaning gaz va suyuqliklarning m uvozanatini o’rganadigan bo’lim i gidroaerostatika,
ularning tashqi ta’sir natijasida harakati va m uvozanat holatini o’rganadigan qism i
gidroaerodinam ika deyiladi.Suyuqlik - m oddalarning qattiq va gazsim on holatlari orasidagi
agrеgat holat bo’lib, uning asosiy xossalaridan biri oquvchanligidir. B inobarin, bosim dеb sirtning
birlik yuziga tik ravishda ta'sir qiluvchi kuchga tеng bo’lgan kattalikka aytiladi. B osim birligi qilib
1 m 2 yuzaga tik ravishda ta'sir etayotgan 1 N kuchning bosim i qabul qilingan: agar bosim ni p
bilan, kuchni F bilan va yuzani S bilan bеlgilasak, P =F/S=[N/m ^2]
B u sohada kop ishlar qilgan fransuz olim i P askal sharafiga 1 N/m 2 bosim birligi P askal
(P a) dеb ataladi: 1N/1m ^2=1P a Gaz bosim i qattiq jism va suyuqliklar bosim idan farq qilib,u
gaz m olеkulalarining idish dеvorlariga urilishi natijasida vujudga kеladigan bosim dan iborat.
Oddiy sharoitda havoda m olеku-lalarning idish dеvorlarining 1 sm 2 yuziga 1 s da urilishlar soni
1023 ga yaqinligi aniqlangan. Ayrim m olеkulalarning zarblari kuchsiz bo’lsada, bunday sondagi
m olеkulalarning idish dеvorlariga zarbi ancha sеzilarli bo’lib, u gaz bosim ini hosil qiladi.
O’zgarm as haroratdagi gazning bosim i idishning hajm iga tеskari m utanosib bo’lsa, bir xil
hajm dagi bosim i esa uning haroratiga to’g’ri m utanosibdir.Suyuqlikning bu og’irligini Q bilan,
zichligini ( bilan bеlgilasak, har bir yu-zachaga ta'sir etayotgan bosim p=Q/S=pghS/S=pgh
(gh bo’ladi ( g- jism ning bo’shliqdagi erkin tushish tezlanishi). Dеm ak, yuzacha-larning qanday
joylashganidan qat'iy nazar, suyuqlikning yuqori qatlam lari tom o-nidan ularga p=(gh bosim ta'sir
etadi.Suyuqlik bosim i asosan gidrom еxanik (suyuqlikning biror nuqtasidagi), gidrostatik (tinch
holatdagi
P askal va Arxim ed qonunlari.Agar suyuqlik ichiga biror qattiq jism botirilsa, uning sirtlariga
suyuqlikning bosim kuchlari ta'sir qiladi. Chuqurlik ortib borgan sari bosim ham ortib borishi
sababli jism ning pastki qism iga yuqori qism iga nisbatan kattaroq kuchlar ta'sir qiladi. B u
kuchlarning tеng ta'sir etuvchisn yuqoriga qarab yo’nalgan bo’ladi. F=ρgVB u yerda ρ-suyuqlik
zichligi, g-erkin tushush tezlanishi, V-suyuqlikka botirilgan jism ning hajm i.
Suyuqlik (yoki gaz) ga botirilgan jism o’zi siqib chiqargan suyuqlik (yoki gaz) og’irligiga tеng
bo’lgan kuch bilan yuqoriga tom on itariladi.
80.Gidrodinam ikaning asosiy tеnglam asi.Suyuqlikning m uvozanat holatida T kuch
xajm iy kuch bilan m uvozanatda bo’lishi tufayli gradP =f (ustki chiziqcha)dеb yozsak
bo’ladi.B u tеnglam a gidrostatikaning asosiy tеnglam asi dеyiladi.
B uning koordinatalar bo’iicha ko’rinishiAgar bu suyuqlik ( tеzlik bilan harakat
qilayotgan bo’lsa suyuqlikning harakat tеnglam asini quyidagicha yozish m um kin
p•dv/dt•f=-gradP B u tеnglam a idеal suyuqlik gidrodinam ikasining asosiy tеnglam asi
dеyiladi yoki Eylеr tеnglam asi dеyiladi.
Og’irlik kuchi ta'sirida ro’y bеruvchi turg’un harakatni qarab chiqaylik. B u harakat uchun
enеrgiyaning saqlanish qonunini tatbiq etish m um kin.
Oqim turg’un bo’lganligidan, nayning ajratib olingan qism larida enеrgiya to’planm aydi ham , sarf
bo’lm aydi ham . Dеm ak, Δt vaqt ichida S1 kеsim orqali uzatilayotgan enеrgiya xuddi shu vaqtda
S2 kеsim orqali uzatilayotgan enеrgiyaga tеng bo’lishi kеrak. B u holda S1 kеsim dan oqib
o’tayotganm m assali suyuqlikning kinеtik enеrgiyasi m v1^2/2 va potеnsial enеrgiyasi m gh1
bo’lganidan, Δt vaqt- orlig’ida og’irlik kuchlari ta'sirida S1 kеsim orqali uzatiladigan enеrgiya
m iqdorim v1^2/2+m gh1
B undan tashqari orqadagi suyuqlik o’zining oldidagi suyuqlikni siljitishi uchun P 1 S1 kuchning
(1 (t yo’lga ko’paytm asiga tеng bo’lgan ish bajaradi. Shunday qilib, ( t vaqtda ko’ndalang kеsim
orqali uzatiladigan um um iy energiya m iqdori quyidagiga tеng bo’ladi:
E=m v1^2/2+m gh1+P 1S1v1Δt
Nayning hеch bir qism ida enеrgiya to’planm aganligi va sarf ham bo’lm aganligi sababli, S2
kеsim orqali (t vaqtda uzatiladigan enеrgiya ham xuddi shunday qo’shiluvchilar yig’indisiga
tеng bo’ladi. Dеm ak,
m v1^2/2+m gh1+P 1S1v1Δt=m v2^2/2+m gh2+P 2S2Δt
Oqim ning uzluksizlik shartiga m uvofiq (t vaqtda nayga oqib kirayotgan suyuqlik hajm i S1 (1(t
ga, xuddi shu vaqt ichida undan oqib chiqayotgan suyuqlik hajm i S2 (2(t ga tеng. (4) ning ikki
tom onini bu tеng hajm larga bo’lsak va ((m (S((t - suyuqlikning zichligi ekanligini hisobga olsak,
(4) o’rniga quyidagini yozish m um kin:
pv1^2+P 1+pgh=pv2^2/2+P 2+pgh2 yoki
m v1^2/2+m gh1+p1S1v1Δt=m v2^2/2+m gh2+p2s2Δt
B u tеnglam a B еrnulli tеnglam asi dеb ataladi. B еrnulli tеnglam asidan kеlib chiqadigan
xulosalardan biri shunday: oqim nayining ingichka qism ida suyuqlikning tеzligi boshqa
qisim larga qaraganda katta boladi.
66. B ir jinsli m uhitda ikkilam chi to’lqinlar birlam chi to’lqinlarning tarqalishi yo’nalishidan boshqa
ham m a yo’nalishda bir-birini butunlay so’ndiradi. Shuning uchun yorug’likning yo’nalishlari
bo’yicha qayta taqsim lanishi , ya’ni yorug’likning sochilishi yuzaga kelm aydi. B irlam chi nurning
yo’nalishda ikkilam chi to’lqinlar bilan interferensiyalanib, fazoviy tezligidan farq qiladigan
natijaviy to’lqinni yuzaga keltiradi. Yorug’likning sinishi va dispersiyasi yuqoridagi hol bilan
tushintiriladi. Yorug’lik to’lqinlari m uhitning bir jinslim asliklarida difraksiyalanib, intensivligining
ham m a yo’nalishi bo’yicha bir xil taqsim langanligi bilan xarakterlanuvchi difraksion m anzarani
hosil qiladi.
Optikaviy birjinslim asliklari aniq ifodalangan m uhit nom lari loyqa m uhit nom i bilan yuritiladi.
B ularga: 1) tutun, ya’ni gazlardagi m uallaq holda yurgan m aydon zarralar; 2) tum an – gazlarda –
m uallaq holda yurgan suyuqlikning m ayda tom chilar; 3) suyuqlikda m uallaq suzib yuruvchi
qattiq zarrachalardan hosil bo’lgan suspenziyalar; 4) bir suyuqlikning m ayda zarralarining, boshqa
birinchisini eritm aydigan suyuqlikda m uallaq yurishlaridan hosil bo’lgan em ul’siyalar; 5) sadaf,
opal, sutdek oppoq shisha kabi qattiq jism lar kiradi.
Yorug’likning yon tom onlariga sochilishi tufayli intensivlikning tarqalish yo’nalishi bo’yicha
kam aya borishi faqat birgina yutilish bo’layotgan nisbatan tezroq yuz beradi. Shu sababli loyqa
m uhit uchun (17) ifoda haqiqiy x yutilishi koeffisenti ham tushirishi kerak, ya’ni J = J0 e-(x=x') e
X kattalik ekstinksiya koeffisenti deyiladi. Agar bir jisnslim aslar o’lchovi yorug’lik to’lqin
uzunligidan kichik ( -0,1λ atrofida) bo’lsa, sochilgan yorug’lik intensivligi J yorug’lik
chastotasining to’rtinchi darajasiga to’g’ri proporsional yoki to’lqin uzunligining to’rtinchi
darajasiga teskari proporsional:
J~ w4~1/ λ4 B u bog’lanish Reley qonuni nom i bilan yuritilgan. Yorug’lik to’lqini ta’siridagi
elektronning harakati garonik r = rm coswt qonun bo’yicha sodir bo’ladi. bu holda tezlanish w2 ga
proporsional. Dem ak nurlanish intensivligi w4 ga proporsional qonuniyatining nam oyon bo’lishini
loyqa suyuqlik solingan idishdan oq yorug’lik dastasini o’tkazib kuzatish onson. Yorug’likning
sochilishi tufayli dastaning suyuqlikdagi izi idishning yon tom onidah yaxshi ko’rinadi,
yorug’likning qisqa to’lqinlari uzunlariga qaraganda kuchlik sochilganligi sababli bu iz havo rang
bo’lib ko’rinadi. Suyuqlikdan o’tgan dasta katta uzun to’lqinli nurlanish bilan boyib, E ekranda, oq
rangning o’rniga qizg’ish sariq dog’ hosil qiladi. Dastaning idishda kirish oldiga polyarizator qo’yib,
birlam chi dasta yo’nalishiga perpendikulyar bo’lgan turli yo’nalishlarda. Sochilgan yorug’lik
intensivligining bir xil bo’lm aganini sezam iz.
67.Ushbu issiqlik uzatish m exanizm ini boshqalardan ajratib turadigan diqqatga sazovor
xususiyati shundaki, uni ishlab chiqarish uchun m oddiy m uhit talab qilinm aydi. Shunday
qilib, Quyosh chiqaradigan energiya, m asalan, kosm os orqali 150 m illion kilom etr yurib,
Yerga uzluksiz etib boradi.Ob'ekt tarqaladigan vaqt birligi uchun issiqlik energiyasining
m iqdorini bilish uchun m atem atik m odel m avjud:P =TO.eT4
Ushbu tenglam a Stefan qonuni nom i bilan m a'lum va quyidagi kattaliklar paydo bo'ladi:
–Vaqt birligi uchun issiqlik energiyasiP, u kuch sifatida tanilgan va X alqaro birliklar
tizim idagi birligi vatt yoki vatt (Vt).-Yuzaki m aydon issiqlik chiqaradigan ob'ektning
TOkvadrat m etrda.- Doim iy, qo'ng'iroq Stefan - B oltsm an doim iysi, bilan belgilanadi σ va
uning qiym ati 5.66963 x10-8 Vt / m 2 K 4,- em issiya (shuningdek, deyiladipul o'tkazish)
ob'ektning va, qiym ati 0 dan 1 gacha bo'lgan o'lchovsiz m iqdor (birliksiz), bu m aterialning
tabiati bilan bog'liq: m asalan, oynaning em issiya darajasi past, juda qorong'i jism ning
em issiyasi yuqori.-Va nihoyat haroratT kelvinda.Issiqlik nurlanishiga m isollar
Stefan qonuniga ko'ra, ob'ektning energiya tarqalish tezligi m aydon, em issiya va
haroratning to'rtinchi kuchiga m utanosibdir.Issiqlik energiyasining em issiya tezligi T ning
to'rtinchi kuchiga bog'liq bo'lganligi sababli, haroratning ozgina o'zgarishi chiqadigan
nurlanishga katta ta'sir ko'rsatishi aniq. M asalan, agar harorat ikki baravar oshsa,
radiatsiya 16 baravar ko'payadi.Stefan qonunining alohida holati bu m ukam m al radiator
bo'lib, u butunlay shaffof bo'lm agan ob'ekt deb ataladi qora tan, uning em issiyasi to'liq 1.
B u holda Stefan qonuni quyidagicha ko'rinadi:P =TOσT4Shunday qilib, Stefan qonuni har
qanday ob'ekt chiqaradigan nurlanishni tavsiflovchi m atem atik m odeldir, chunki u
em issivlikni doim iy deb hisoblaydi.Em issivlik aslida chiqarilgan nurlanishning to'lqin
uzunligiga, sirt qoplam asiga va boshqa om illarga bog'liq.K o'rib chiqayotganda va boshida
ko'rsatilgandek doim iy va Stefan qonuni qo'llaniladi, so'ngra ob'ekt chaqiriladi kulrang
tanasi.K ulrang korpus sifatida qaraladigan ba'zi m oddalar uchun em issiya qiym atlari:
- sayqallangan alyum iniy 0,05-Qora uglerod 0,95-Har qanday rangdagi inson terisi 0,97
- Yog'och 0.91- M uz 0.92-Suv 0,91-0,015 dan 0,025 gacha bo'lgan m is - 0,06 dan 0,25
gacha bo'lgan
59.Geom etrik optika. To’lqin optikasi.Yorug’lik nurining tabiati
o’rnatilishidan oldin optikaning quyidagi asosiy qonunlari m a'lum edi:
Yorug’lik nurining optik bir jinsli m uhitda to’g’ri chiziqli tarqalish qonuni;
yorug’lik nuri dastalarining bir-biriga bog’liq bo’lm aslik qonuniyorug’likning
qaytish va sinish qonunlari.Yorug’likning to’g’ri chiziqli tarqalish qonuni.
Optikaviy bir jinsli m uhitda yorug’lik nuri to’g’ri chiziqli tarqaladi, chunki
nuqtaviy yorug’lik m anbai bilan shaffof bo’lm agan buyum lar yoritilganda,
buyum lar shaklida aniq soya hosil bo’ladi. Yorug’lik nurlari to’lqin
uzunligiga yaqin bo’lgan o’lcham li buyum lar yoritilganda, bu qonundan
chеtlashish kuzatiladi.2. Yorug’likning sinishi va qaytish qonunlari.
Yorug’lik nurlari dastalarining bir-biriga bog’liq bo’lm aslik qonuni. Alohida
yorug’lik nuri dastasida kuzatiladigan hodisalar boshqa dastalar bir vaqtda
m avjud bo’lish yoki bo’lm asligiga bog’liq bo’lm aydi. Yorug’lik oqim ini
alohida yorug’lik dastalariga ajratib, tanlangan yorug’lik dastasi ta'siri
boshqa dastalarga bog’liq em asligini oson isbotlash m um kin.
Agarda, yorug’lik nuri ikki m uhit chеgarasiga tushsa, I tushuvchi nur II
qaytgan va III singan nurlarga ajraladi, ularning tarqalish yo’nalishlari
qaytish va sinish qonunlari bilan bеlgilanadi.
Yorug'likning vakuum dagi tezligi c ning biror m uhitdagi tez ligiga u nisbati shu
m uhitning absolut nur sindirish ko'rsatkichi deyiladi, ya’nin= c / v.Yorug'lik
vakuum dan biror m uhitga o'tganida sinadi. B u sinish quyidagi qonun bo'yicha
sodir bo'ladi:n = sina /s in y .B unda: a — tushish burchagi; y — sinish burchagi.
Agar yorug'lik optik zichligi kichik m uhitdan optik zichligi katta m uhitga sinib
o'tsa, sinish burchagi tushish burchagidan kichik bo'ladi .
Agar yorug'lik optik zichligi katta m uhitdan optik zichligi kichik m uhitga
sinib o'tsa, sinish burchagi tushish burchagidan katta bo'ladi .
Har qanday shaffof qattiq jism yoki suyuqlik o'ziga xos sindirish
ko‘rsatkichiga ega. Eritm alam ing sindirish ko'rsatkichi unda erigan
qattiq m oddalam ing konsentratsiyasiga bogM iq. Dem ak, eritm a ning
sindirish ko'rsatkichini aniqlash bilan konsentratsiyasi
haqida hukm chiqarish m um kin. Eritm alam ing konsentratsiyasini
aniqlashda qo‘llanadigan refraktom etm ing ishlashi xuddi shu
prinsipga asoslangan.
58.Tok kuchi I skalyar kattalikdir: bu kattalik faqat bеrilgan yuzadan vaqt
birligida o’tayotgan zaryad kattaligi bilangina aniqlanadi va zaryad tashuvchi
zarralarning qaysi yo’nalishda va yuzaga qanday burchak hosil qilib
harakatlanayotganiga bogliq bo’lm aydi. Elеktr tokini bunday xaraktеrlash to’liq
bo’lm aydi; ko’p hollarda zaryadli zarralarning harakat yo’nalishini bilish kеrak
bo’ladi. Zaryadlarning harakat yo’nalishini hisobga olish uchun tok zichligi
vеktori tushunchasi kiritiladi.
B u kеsim lar potensiallarining ayirm asi ф1-ф2=Δфbo’lsin. O’tkazgich
shu qism ining qarshiligi R=1/sigm a•Δl/ΔSbunda Sigm a - o’tkazgich
m atеrialining solishtirm a o’tkazuvchanligi. O’tkazgichning
ko’rilayotgan qism iga Om qonunini tadbiq qilib quyidagini topam iz:
Δl=ф1-ф2/R=-sigm aΔф/Δl•ΔSbundanΔl/ΔS=-Δф/Δl•sigm a lekin
Δl/ ΔSkattalik tok zichligi j ga, uzunlik birligidagi potеnsial tushishini
ifodalovchi Δф/Δlkattalik esa o’tkazgich ichidagi Е m aydon
kuchlanganligiga tengdir. Endi tenglik quyidagi ko’rinishni oladi:
j=sigm a• E (6)j- tok zichligi vektorining Е m aydon kuchlanganligi
vektori kabi yo’nalganini aytib o’tgan edik, shuning uchun keyingi
tеnglikni vеktor ko’rinishda yozish m um kinj=sigm a•E B u m unosabat
tok zichligi uchun Om qonunining diffеrеnsial ko’rinishini ifodalaydi.
57.M agnit m aydoni elektrom agnit m aydon nam oyon bolishining bir
korinishi bolib, shu bilan farq qiladiki, u harakatdagi elektr bilan zaryadlangan
zarra va jism larga, tokli otkazgichlarga ham da m agnit m om en-tiga ega
bolgan zarra va jism largina kuch bilan tasir qiladi.
M agnit m aydonning asosiy harakteristikalari deb ikkita kattaliklar qabul
qilingan: 1) M agnit m aydon induksiyasi V2) M agnit m aydon
kuchlanganligi NM agnit m aydon induksiyasi vektor kattalik bolib, u esa
tokli konturga tasir qiluvchi m aksim al m om entning konturning m agnit
m om entiga nisbatiga teng, yani: B =M m ax/P m
bu yerda P m ax - tokli konturga tasir etuvchi m aksim al kuch m om enti;
P m - konturning m agnit m om enti.M agnit induksiyasi vektor kattalik.
Uning yonalishi m agnit chiziqlarining har bir nuqtasida unga urinm a qilib
otkaziladi va m agnit chizigi bilan bir xil boladi. M agnit m aydon
induksiyasining SIdagi olchov birligi [B ]=1H/A•M =1Tл Tesla nom li birlik
katta bolgani sababli kopincha Gauss birlikdan foydalaniladi:1Гс=10^-4Тл
UM OV P OYNTING VEK TORI — oʻzgaruvchan elektrom agnit m aydon
energiyasi oqim i zichligining vektori. Energiyaning tarqalish yoʻnalishini
anikdaydi. Son jihatdan energiyaning tarqalish yoʻnalishiga perpendikulyar
boʻlgan yuza birligidan vaqt birligi ichida m aydon koʻchirayotgan energiya
m iqdoriga teng.
56. Agar doim iy m agnit berk o'ram li g'altak ichiga kiritilsa yoki undan
chiqarilsa konturda induksion tok hosil boiadi: doim iy m agnitning N qutbi
g'altakka yaqinlashganda galvanom etrning strelkasi bir tom onga, m agnit
g'altakdan uzoqlashtirilganda esa qaram a-qarshi tom onga og'adi. bu
induksion tokning yo'nalishi o'zgarganidan dalolat beradi. M agnit qancha
kuchli, uning harakati qancha tez va g'altak o'ram lari qancha ko'p boisa.
induksion tokning qiym ati shuncha kattaboiadi. M agnitning ikkinchi S qutbi
bilan ham yuqoridagi tajribani qaytarish m um kin
B itta g'altakka bir-biridan izolatsiyalangan ikki sim o'ralgan boisin. B irinchi o'ram
kalit (K ) orqali tok m anbai (B ) ga ulangan. B irinchi o'ram dan o’tayotgan tok kuchi
o’zgarm aganda ikkinchi o'ram da hech qanday tok vujudga kelm agan. Ikkinchi
g'altakning uchlari esa galvanom etr (G) ga ulangan. B irinchi o'ram ni tok m anbaiga
ulash va uzish vaqtida ikkinchi o'ram da qisqa m uddatli induksion tok qayd qilingan.
B u hodisaga elektrom agnit induksiya deb ataladi. K eyinchalik Faradey
eleketrom agnit induksiya hodisasini yuqoridagidek turli xil variantlarda am alga oshirdi.
Faradey tajribalarim tahlil qilib quyidagi xulosaga keldi.Induksion tok berk konturdan
o'tuvchi m agnit induksiya oqim ining o'zgarishi tufayli vujudga keladi. Induksion
tokning qiym ati m agnit oqim ining o'zgarish tezligi dф/dt ga bog’liqdir. 1833-yilda
Lens induksiya tokining yo'nalishini aniqiaydigan um um iy qoidani tajriba yoii bilan
topdi. B u qoida Lens qoidasi deb ataladi: Yopiq konturda hasil bo'lgan induksion
tok shunday yo'nalgan bo'ladiki, uning xususiy m agnit m aydoni bu tokni vujudga
keltiriyaigan m agnit induksiya oqim ining o'zgarishiga to'sqinlik qiladi
55.O’zinduktsiya хodisasi. Induktivlik. O’zaro induktsiya. Iхtiyoriy konturdan utayotgan elektr
toki i shu konturni uzidan o’tuvchi m agnit oqim ni хosil qiladi. Tokni kuchi i o’zgarganda
m agnit oqim хam o’zgaradi va dem ak, konturning uzida induktsiya EYUK хosil bo’ladi. B u
хodisa o’zinduktsiya хodisasi deb ataladi. B io-Savar-Laplas qonuniniga asosan bilam izki
m agnit m aydon induktsiyasi shu m aydonni хosil qiluvchi tok kuchiga to’g’ri bog’langan.
B undan konturdagi tok kuchi i va m agnit m aydon oqim bir biri bilan bog’liqligi kelib chiqadi.
Y=Li
(L- Y bilan i orasidagi koeffitsient bo’lib konturni induktivligi deyiladi) K ontur induktivligi
konturning o’lcham lariga va m uhitni m agnit singdiruvchanligiga bog’liqdir. Induktivlik L –
o’zgarm as va ifoda chiziqli bo’ladi agarda kontur yaqinida ferom agnetik bulm asa va kontur
joylashgan m uhitning m agnit singdiruvchanligi m agnit m aydon kuchlanganligiga bog’liq
bulm asa.Uzinduktsiya elektr yurituvchi kuch ni topish uchun ifodadan vaqt bo’yicha хosila
olib ishorasini teskari olishim iz kerak. Induktivlik L ni ulchov birligi va o’lcham liligi (10.3.1)
ifodadan chiqadi. Х alkaro birliklar sistem asida Genri (Gn) da o’lchanadi.
54.Faradey tajribalari bilan tanishaylik.Agar doim iy m agnit berk o'ram li g'altak ichiga kiritilsa yoki undan
chiqarilsa konturda induksion tok hosil bo'ladi: doim iy m agnitning N qutbi g'altakka yaqinlashganda
galvanom etrning strelkasi bir tom onga, m agnit g'altakdan uzoqlashtirilganda esa qaram a-qarshi
tom onga og'adi. bu induksion tokning yo'nalishi o'zgarganidan dalolat beradi. M agnit qancha kuchli,
uning harakati qancha tez va g'altak o'ram lari qancha ko'p boisa. induksion tokning qiym ati shuncha
katta boiadi. M agnitning ikkinchi S qutbi bilan ham yuqoridagi tajribani qaytarish m um kin.
B itta g'altakka bir-biridan izolatsiyalangan ikki sim o'ralgan boisin. B irinchi o'ram kalit orqali tok
m anbaiga ulangan. B irinchi o'ram dan otayotgan tok kuchi ozgarm aganda ikkinchi o'ram da hech qanday
tok vujudga kelm agan. Ikkinchi g'altakning uchlari esa galvanom etrga ulangan. B irinchi o'ram ni tok
m anbaiga ulash va uzish vaqtida ikkinchi o'ram da qisqa m uddatli induksion tok qayd qilingan. B u
hodisaga elektrom agnit induksiya deb ataladi. Induksion tok berk konturdan o'tuvchi m agnit induksiya
oqim ining o'zgarishi tufayli vujudga keladi. Induksion tokning qiym ati m agnit oqim ining o'zgarish tezligi
dф/dt ga bog’liqdir. Lens induksiya tokining yo'nalishini aniqiaydigan um um iy qoidani tajriba yoii bilan
topdi. B u qoida Lens qoidasi deb ataladi: Yopiq konturda hasil bo'lgan induksion tok shunday yo'nalgan
bo'ladiki, uning xususiy m agnit m aydoni bu tokni vujudga keltiriyaigan m agnit induksiya oqim ining
o'zgarishiga to'sqinlik qiladi. Lens qonuni. Faradey qonuni.M agnitning shim oliy qutbini g'altakdan
uzoqlashtirilganda kontur orqali o'tayotgan m agnit induksiya oqim i kam ayadi. B u kam ayishini oldini
olish uchun induksiya tokining xususiy m aydoni asosiy tokning m aydoniga m os yo'nalishi kerak. B unda
parm a qoidasiga m uvofiq induksion tok soat strelkasi yo'nalishida bo'ladi. Lens qoidasini yana ham
soddaroq ta'riflash m um kin: Yopiq konturda hosil bo'lgan induksion tok shunday yo'nalganki,
induksiyalovchi m agnit oqim ko'payayotganda induksion tokning xususiy m agnit oqim i uni
kam aytirishga va aksincha, kam ayayotganda uni ko'paytirishga intiladi.B u m anbaning dt vaqt ichidagi
bajargan to'liq ishi:A=ε Idt bo'ladi. B u ishning bir qism i elektr qarshiligi R bo'lgan konturdan Joul issiqligi
(Q) sifatida ajralib chiqadi:A1 =Q = I2Rdtikkinchi qism i esa m agnit m aydonidagi tokli konturni bir
vaziyatdan boshqa vaziyatga ko'chirishda sarf bo'ladi. B unda bajarilgan ish :A2 =IdФteng bo'ladi.
Energiyaning saqlanish qonuniga asosan:A = A1+A2 yoki ε Idt = I2Rdt + IdФ B u tenglam aning har ikki
tom onini Idt ga hadlab bo'lsak:
ε = IR + dФ/dt bundanI= B u ifodani EYuK ε bo'lgan tok m anbaidan tashqari, yana kontur bilan
chegaralangan yuza orqali o'tuvchi m agnit induksiya oqim ining o'zgarishi tufayli paydo bo'lgan
qo'shim cha EYuK li kontur uchun Om qonuni ifodasi deb qarash m um kin. Ana shu qo'shim cha EYuK
induksiya elektr yurituvchi kuchidir:ε = - dФ/dtShunday qilib, Faradey xulosasiga m uvofiq induksiya elektr
yurituvchi kuchi m agnit induksiya oqim ining o'zgarish tezligiga proporsional bo'lib chiqdi. B u ifodani
Faradey -M aksvell qonuni deb ataladi. Faradey -M aksvell qonuni kontur yuzi orqaii o'tuvchi m agnit
oqim ining har qanday o'zgarishi uchun o'rinlidir. Induksiya elektr yurituvchi kuchining SI dagi birligi kelib
chiqadi. Dem ak, kontur yuzi orqaii o'tuvchi m agnit oqim 1 Vb/s tezlik bilan o'zgarsa, konturda vujudga
kelayotgan induksiya elektr yurituvchi kuchi 1 V (Tl*m 2/c) ga teng bo'ladi.
53M agnit m aydon kuchlanganligi ham tokli otkazgich atrofida hosil bolgan m aydonning biror
nuqtasidagi m agnit induksiya vektorlari kabi kattalikni ifodalaydi va N bilan belgilanadi: H=B o/M o
H vektori ham , B kabi m agnit chizigi tom on yonalgan va unga har bir nuqtada urinm a qilib otkaziladi.
B u ikki B va H kattalik ozaro m unosabat bilan boglangan, yani: B =M M oH bu yerda ( M - m uhitning
m agnit singdiruvchanligi; (M 0 m agnit doim iysi, Gn/m , vakuum uchun (=1 shuninguchun
bu yerda - vakuum dagi m agnit induksiya kattaligi.M agnit m aydon kuchlanganligi Ersted (E) nom li
birlikda ham olchanadi. 1Э=80 А/М ga teng.
52..M agnit m aydoni elektrom agnit m aydon nam oyon bolishining bir korinishi bolib, shu bilan farq
qiladiki, u harakatdagi elektr bilan zaryadlangan zarra va jism larga, tokli otkazgichlarga ham da
m agnit m om en-tiga ega bolgan zarra va jism largina kuch bilan tasir qiladi.
M agnit m aydonning asosiy harakteristikalari deb ikkita kattaliklar qabul qilingan: 1) M agnit
m aydon induksiyasi V2) M agnit m aydon kuchlanganligi NM agnit m aydon induksiyasi vektor
kattalik bolib, u esa tokli konturga tasir qiluvchi m aksim al m om entning konturning m agnit
m om entiga nisbatiga teng, yani: B =M m ax/P m
bu yerda P m ax - tokli konturga tasir etuvchi m aksim al kuch m om enti;
P m - konturning m agnit m om enti.M agnit induksiyasi vektor kattalik. Uning yonalishi m agnit
chiziqlarining har bir nuqtasida unga urinm a qilib otkaziladi va m agnit chizigi bilan bir xil boladi.
M agnit m aydon induksiyasining SIdagi olchov birligi [B ]=1H/A•M =1Tл Tesla nom li birlik katta
bolgani sababli kopincha Gauss birlikdan foydalaniladi:1Гс=10^-4Тл

---

51.M agnit m aydon kuchlanganligi ham tokli o‘tkazgich atrofida hosil bo‘lgan
m aydonning biror nuqtasidagi m agnit induksiya vektorlari kabi kattalikni ifodalaydi
va N bilan belgilanadi: H=B o/u oyoki B 0=uoH Hvektori ham , B kabi m agnit chizig‘i
tom on yo‘nalgan va unga har bir nuqtada urinm a qilib o‘tkaziladi.B u ikki B va H
kattalik o‘zaro m unosabat bilan bog‘langan, ya’ni:B =uu0Hbu yerda u- m uhitning
m agnit singdiruvchanligi; u0 – m agnit doim iysi, u0=4π•10^-7Gn/m , vakuum uchun
u=1 shuninguchunB 0=u0Hbu yerda B 0- vakuum dagi m agnit induksiya kattaligi.
H=B 0/u0=B cAм/м^2B c=A/м; [Н]=1А/ мM agnit m aydon kuchlanganligi Ersted (E)
nom li birlikda ham o‘lchanadi. 1E=80A/мga teng.B io-Savar-Laplas qonuni ixtiyoriy
o‘tkazgichdan oqayotgan tokning hosil qilgan m agnit m aydonining H kuchlanganligini
hisoblashga im kon beradi.B io-Savar-Laplas qonuniga m uvofiq, tokli o‘tkazgich atrofida
hosil bo‘lgan m agnit m aydonining har bir nuqtasidagi m agnit kuchlanganligining
qiym ati tok kuchi, o‘tkazgich shakli, nuqta bilan o‘tkazgich orasidagi m asofa va
o‘tkazgich atrofidagi m uhitga bog‘liq
l= 2πrbo‘lgani uchun H=1/2r (11)Dem ak, (11) ifoda B io-Savar-Laplas qonunini form ulasi
bo‘ladi.Tok o‘tayotgan cheksiz to‘g‘ri o‘tkazgich m agnit m aydonining kuchlangan-ligi
quyidagiga teng: H=1/2πr (12)bu yerda r – A nuqtadan o‘tkazgichgacha bo‘lgan
50.M agnetizm – elektr toklarning o‘zaro ta’siri, toklar va m agnitlar m om entiga
ega bo‘lgan jism lar orasidagi m avjud o‘zaro ta’sir jarayonida sodir bo‘ladigan
hodisalar. Elektrom agnit hodisalar va m agnit m aydonini kuch m aydoni sifatida
dastlabki o‘rganishni bir necha usullar bilan am alga oshirish m um kin. B irinchidan,
m aydonning doim iy m agnitga (m agnit strelkasiga) ta’siri asosida (1a - rasm ).
Ikkinchidan, m aydonning tokli berk konturga (ram kaga) ta’siri asosida (1b - rasm ).
Uchinchidan, toklarning ularning m agnit m aydonlari vositasida o‘zaro ta’siriga
asoslanib.
M agnit m aydoni va elektrom agnit hodisalarni toklarning o‘zaro m agnit ta’siriga
asoslanib o‘rganishga o‘tam iz, chunki bu o‘zaro ta’sirni ifodalovchi Am per
qonunidan elektrom agnetizm ning eng m uhim qonunlari:
B io-Savar-Laplas qonuni va Am per form ulasi deyarli
bevosita kelib chiqadi.
P arallel toklarning o‘zaro ta’sirini birinchi bo‘lib
Am per tajriba orqali aniqlagan.Agar ikki parallel uzun
o‘tkazgichlardan o‘tuvchi toklarning yo‘nalishlari bir xil
bo‘lsa (2a - rasm ), bu tokli o‘tkazgichlar o‘zaro torti-ladi, toklarning yo‘nalishlari
qaram a-qarshi (2b - rasm ) bo‘lsa, bu tokli o‘tkazgichlar o‘zaro itarishishadi.
Toklarning o‘zaro ta’siriga sabab, toklarning har biri o‘z atrofidagi fazoda m agnit
m aydon hosil qiladi va bu m aydon ikkinchi tokli o‘tkazgichga ta’sir qiladi
49.Yarim o`tkazgichlarda valent zonadagi barcha energetik sathlarni elektronlar
egallagan bo`ladi. Taqiqlangan zonaning energetik kengligi ΔW uncha katta
bo`lm ay (ΔW<3 eV) kristall haroratiyetarlicha yuqori bo`lganda (m asalan uy
haroratida) issiqlik harakati energiyasi tufayli valent zonadagi elektronlarning bir
qism i bo`sh zonadagi energetik sathlarga ko`tarilishga qodir bo`ladi. Yarim
o`tkazgichlarning solishtirm a elektr arshiligi p=10^-510^-8Om •m .
B archa valent elektronlari kovaliyent bog`lanishda qatnashgan sof
yarim o`tkazgich kristali izolyator bo`ladi, ya’ni elektr tokini o`tkazm aydi. Lekin
biror ta’sir natijasida m asalan qizdirganda kristallning ayrim qism laridagi kovalent
bog`lanish buzilishi m um kin. B unda elektron o`z o`rnini tashlab kristall bo`ylab
erkin harakat qila boshlaydi. Elektrondan bo`shagan joy teshik deyiladi. B u yerda
m anfiy zaryadli elektron yetishm aganligi uchun teshikning zaryadini m usbat deb
qabul qilingan.
Dem ak sof yarim o`tkazgichda elektron va teshiklar birgalikda, ya’ni juft
bo`lib vujudga keladi yoki yo`oladi.
Energetik sathlar sxem asida elektron teshik juftini
vujudga kelishiga taqiqlangan zonaning energetik
kengligi ( W) dan kattaroq qo`shim cha energiya olgan
valent zonadagi biror elektronning o`tkazuvchanlik
zonasiga o`tishi m os keladi.
48)Faradey qonuni - elektrolizning m iqdoriy qonunlari. M . Faradey ochgan (1833—34). Faradey
qonuni elektrodlarda ajralgan m odda m assasining m odda tabiatiga va elektrolitdan oʻtgan
zaryad m iqdoriga bogʻlanishini ifodalaydi. Faradeyning lqonuni elektrodda ajralgan m oddaning
m assasi t elektrolitdan oʻtgan zaryad m iqdori q ga toʻgʻri proporsional ekanligini, 2qonuni
elektrolitdan bir xil zaryad oʻtganda ajraladigan turli m oddalarning m assalari bu m oddalarning
kim yoviy ekvivalentlari A ga proporsional ekanligini bildiradi. Faradeyning 2qonunidan turli
m oddalarning 1 ga ekvivalentini ajratish uchun bir xil zaryad kerakligi kelib chiqadi. Faradey
qonunini m =qA/F=kq shaklda yozish m um kin, bunda F— Faradey soni, k=A/F — m oddaning
elektrokim yoviy ekvivalenta.Faradeyning birinchi qonuni. 1833 yil M .Faradey elektroliz
qonunlarini yaratdi. Faradeyning birinchi qonuni: elektrodda ajralib chiqadigan m oddaning
m assasi m , elektrolitdan otgan zaryad m iqdori Q ga proportsional.
yoki m =kIt
Elektroqim yoviy ekvivalent proportsionallik koeffitsienti k ga m oddaning elektroqim yoviy
ekvivalenti deyiladi. U elektrolizda elektrodda ajralib chiqqan m odda m assasining elektrolit
orqali otgan zaryad m iqdoriga nisbatiga tengdir 2. Faradeyning ikkinchi qonuni.M oddaning
elektroqim yoviy ekvivalenti uning atom (m olekulyar) m assasi A ning valentlik n ga nisbatiga
togri proportsional k =
Atom ( m olekulyar)m assaning valentlikka nisbatiga kim yoviy ekvivalent deyiladi.
F ga Faradey doim iysi deyiladi. Uning fizik m a’nosini aniqlash uchun 
m =  ushbu ifodaga Faradeyning elektroliz uchun um um lashgan qonuni deyiladi.
Faradey sonining qiym ati tajribada aniqlangan va F= 9,64804 K l/m ol.
Elektroliz hodisasi texnikada va sanoatda keng qo`llaniladi. B u usul bilan toza m oddalar:
tem ir, m arganets, xrom , m is, rux, xlor, ftor va boshqa m oddalar ajratib olinadi.
47)Elektr tokini o'tkazish jarayoni m etall qurilm alar (o'tkazgichlar) yordam ida am alga
oshirilganiga qaram ay, suyuqlikdagi oqim m a'lum bir sabablarga ko'ra bunday atom lar va
m olekulalarni olgan yoki yo'qotgan zaryadlangan ionlarning harakatiga bog'liq. . Ushbu
harakat ko'rsatkichi - bu m a'lum bir m oddaning xususiyatlarining o'zgarishi, bu erda ionlar
o'tadi. Shunday qilib, turli xil suyuqliklarda oqim hosil bo'lishining o'ziga xos
kontseptsiyasini shakllantirish uchun elektr tokining asosiy ta'rifiga tayanish kerak. Salbiy
zaryadlangan ionlarning parchalanishi tok m anbai m aydoniga ijobiy qiym atlarning
harakatlanishini osonlashtirishi aniqlandi. B unday jarayonlarda m usbat zaryadlangan ionlar
teskari yo'nalishda - m anfiy oqim m anbai tom on harakatlanadi.
Suyuq o'tkazgichlar uchta asosiy turga bo'linadi:yarim o'tkazgichlar;dielektriklar;
dirijyorlar.Elektrolitlar (elektro... va yun. 1u1o8 — eruvchan, parchalanuvchan) — elektr tokini
oʻtkazuvchi ionlarning m aʼlum konsentratsiyasi qatnashadigan kim yoviy m oddalar yoxud
sistem a; tor m aʼnoda — elektrolitik dissotsiatsiya natijasida hosil boʻladigan ionlar bilan
elektr toki oʻtkazadigan eritm alar. Elektrolitik dissotsiatsiya darajasi (a)ga koʻra kuchli E. (a
birga yaqin) va kuchsiz E. (a 0 ga yaqin) farqlanadi. Eritm ada 1 ta m olekulani
dissotsiatsiyalaydigan ionlar soniga qarab E. binar (2 ta ion), ternar (3), kvarternar (4),
sim m etrik va assim m etrik xillarga boʻlinadi. E. fan va texnikada keng qoʻllanadi. Tirik
organizm larning barcha suyuq sistem alarida E. boʻladi. E. koʻpgina kim yoviy sintezlar va
elektrokim yoviy ishlab chiqarish jarayonlarida m uhim aham iyatga ega. Elektrolit eritm alar
deb suyuqlanm asi yoki suvdagi eritm asi elektr to'kini otkazsa elektrolitlar
hisoblanadiElektroliz (elektro... va ...liz) - qizdirib suyuqlantirilgan elektrolit yoki uning
suvdagi eritm asi orqali oʻzgarm as elektr toki oʻtganida elektrodlarda sodir boʻladigan
oksidlanishqaytarilish jarayonlari. E.ning m ohiyati kim yoviy reaksiyani elektr energiyasi
hisobiga am alga oshirishdan iborat. Elektr toki berilganda ionlarning elektron qabul qilish
yoki elektron berish hodisasi birlam chi jarayonni tashkil qiladi. B u jarayon natijasida
koʻpincha E.ning dastlabki m ahsulotlari hosil boʻladi. E. m ahsulotlari sof holda ajralib
chiqishi yoki erituvchi bilan oʻzaro kim yoviy reaksiyaga kirishishi m um kin. Ikkinchi holda
E.ning ikkilam chi m ahsulotlari hosil boʻladi. Qizdirib suyuklantirilgan elektrolitlar E.
qilinganida faqat birlam chi m ahsulotlar chiqadi. Elektrolitlarning suvdagi eritm alarida E.
ancha m urakkab boradi, chunki koʻpincha ikkilam chi jarayonlar sodir boʻladi.
Elektrolitik dissosilanish nazariyasi
Shved olim i S.Arrenius (1887 y) elektrolit eritm alarining elektr o‘tkazuvchanligi bilan Vant-
Goff va Raul qonunlariga buysun-m asligi orasida ichki bog‘lanish bor degan xulosaga keldi.
U elektrolit m olekulalari suvda eriganda ionlarga parchalanadi, deb taxm in qiladi. Shunday
qilib, elektrolit dissotsilanish nazariyasi vujudga keldi . Lekin bu nazariya elektrolit
m olekulalari ionlarga dissotsilanish sababini tushuntirib bera olm adi. B u nazariya D. I.
M endeleevning “gidratlar nazariyasiga” asoslangan I.A. K ablukov va V.
P K istyakovskiylarning ishlarida uz rivojini topdi. Elektrolit m olekulalarining parchalanishiga
erituvchining qutblangan m olekulalari sa-bab bo‘ladi. Anorganiq m oddalarning oddiy
erituvchisi bo‘lgan suv ju-da katta solvatlash xossasiga ega. Erituvchining qutblangan
m olekulalari ularga tushgan elektrolit m olekulalarini o‘rab olib, unda ichki bog‘lanishni
bo‘shashtiradi, bu esa dissotsilanishga olib keladi. Natijada eritm ada gidratlangan ionlar
paydo bo‘ladi. Ionlarga parcha-lanish faqat suvda em as, balki boshqa qutbli erituvchilarda
m asalan, suyuq am m iakda ham bo‘lishi m um kin.
46)Gaz razryadlari. Uncha yuqori bolm agan tem peraturalarda gaz elektr tokini
otkazm aydi. U otkazuvchan bolishi uchun m olekulalarining biror qism i bolinib,
ionlar va erkin elektronlarga ajralishi kerak. B uning uchun esa gazga biror
ionlashtiruvchi ta’sir korsatilm ogi zarur. Ionizator ta’sirida atom yoki
m olekulalarning elektron qobigidan bir yoki bir nechta elektronlarning uzilib chiqishi
roy beradi. B u esa gazda erkin elektronlar va m usbat ionlar vujudga kelishiga olib
keladi. Elektronlar ham oz navbatida neytral atom lar yoki m olekulalar bilan birikib
m anfiy zaryadlangan ionlarni vujudga keltiradi. Dem ak ionlashgan gazda erkin
elektronlar, m usbat va m anfiy ionlar m avjud boladi. Gazdan elektr tokining otishiga
gaz razryadi deyiladi.Nom ustaqil razryad. Gazda tokning tashqi ionlashtiruvchi
ta’sirida vujudga kelishiga nom ustaqil gaz razryadi deyiladi. B u jarayonni
batafsilroq organaylik. Aytaylik kondensator qoplam alari orasidagi boshliqqa
ultrabinafsha nurlar ta’sir etayotgan bolsin K ondensator qoplam alari orasida
ionlashuv jarayoni roy berib, qaram a-qarshi zaryadlangan zarralar vujudga keladi.
Agar kondensator qoplam alari orasidagi kuchlanish nolga teng bolsa, tok ham
nolga teng boladi, chunki hosil bolgan zaryad tashuvchilar betartib harakatda boladi.
K ondensator qoplam alari orasidagi kuchlanish orttirilgan sari koproq ionlar va
elektronlar yonaltirilgan harakatga keladi. Ular kondensator qoplam alariga
etishishadi va tok kuchi ortib boradi. K uchlanish qiym atiga erishganda hosil bolgan
zaryadlarning barchasi qoplam alarga etib boradi va tok shu ionlashish darajasi
uchun ozining eng katta qiym atiga erishadi. Gaz razryadi — tashki elektr m aydon
taʼsirida gaz yoki gazlar aralashm asidan elektr tokining oʻtish jarayoni. M ustaqil va
nom ustaqil xillarga boʻlinadi. Gaz yoki gaz aralashm alarida tashki
ionlashtiruvchiga bogʻliq boʻlm agan razryad m ustaqil G.r. deyiladi. Gaz yoki gaz
aralashm asida tashki ionlashtiruvchi taʼsirida sodir boʻladiganrazryadganom ustaqil
G. r. deyiladi. Toj razryad, uchkunli razryad, m iltillam a razryad va yey razryadi
m ustaqil G. r. jum lasiga kiradi. Elektr yoy razryadi Chog'langan katodda yoki
elektrodlar orasida kuchlanish yuqori bo'lm aganda (60V atrofida) sodir bo'ladigan
razryad Uchuqunli razyrad Deb teshib o'tadigan quyun hosil bo'lishi uchun yetarli
bo'lgan yuqori kuchlanishda sodir bo'ladigan gazdagi uzlukli razryadga aytiladi
46)davom i)P LAZM A (yun. plasm a — shakllangan) — toʻliq yoki kism an ionlashgan va har
bir elem entarhajm dagi elektron va ionlarning yigʻindi zaryadi nolga teng boʻlgan gaz. Suyuqlikning
gaz holatiga oʻtishi bugʻlanish, qattiq jism ning gaz holatigaoʻtishi sublim atsiya deb ataladi. Har
qanday jism kuchli qiz-dirish natijasida gaz holatiga oʻtadi. Agar t-ra yanada oshirilsa, issikdik
energiyasi taʼsirida m olekulalarning ionlarga ajralish jarayoni boshlanadi. Gazning ionlanishi turli
vositalar yordam ida, m as, yoritish, elektronlar yoki boshqa zarralar b-n bom bardim on qilish
natijasida ham sodir boʻlishi m um kin. P lazm a hajm birligidagi ionlashgan atom lar sonining shu
hajm birligidagi barcha atom lar soniga nis-bati P lazm aning ionlanish darajasi a deyiladi. a ning
qiym atiga qarab zaif, kuchli va toʻla ionlashgan P lazm a boʻladi. K osm os va Yer sharoitlarida, hoz.
zam on texnikasida P lazm a holatidagi m odda gʻoyat katta rol oʻynaydi. Gazlardan tokoʻtish
hodisalari, yaʼni gazlardagi raz-ryadlar, yashin, uchqun, elektr yoyi kabi hodisalar P lazm a bilan
bogʻliq. Yer atm osfe-rasining yuqori qatlam i Quyosh va b. kosm ik om illar taʼsirida zaif ionlashgan
P lazm a boʻlib, ular quyosh sham o-l i kurinishida Yer m agnitosferasi va ionosferasini tashkil qiladi.
Quyosh va yuqori t-rali yulduzlar toʻla ionlashgan P lazm adan iborat. P lazm a zichligi (1 sm dagi
elektron yoki ionlar soni) quyidagi qiym atlarga ega boʻladi: galaktik fazoda p ~ 10 , quyosh
sham olida p ~ 10 , qattiq jism larda p – 1O22. «P lazm a» term inini fanga birinchi boʻlib am erikalik
olim lar I. Lengm yur va L. Tonks kiritgan (1923).
Um um iy holda P lazm ani tashkil etuvchi elektronlar, ionlar va neytral atom larning oʻrtacha kinetik
energiyalari birbiridan farq qilishi m um kin. B unday term odinam ik m uvozanatsiz holatdagi
P lazm aga noizoterm ik P lazm a deb ataladi. M as, gaz razryadli P lazm ada har bir elektronning
oʻrtacha kinetik energiyasi ionnikiga qaraganda unlab m aro-taba katta boʻladi. P . ning m uvozanatsiz
holati razryad tokining energiyasi hisobiga saqlanib turishi m um kin. M aʼlum ki,
tashqi m anbaenergiyasi asosan, elektronlar qabul qiladi. Elektron m assasi ion yoki neytral zar-ra
m assasiga nisbatan bir necha m ing m arta kichik boʻlganligi sababli, toʻqnashuvlar natijasida
elektronlar energiyasining juda oz qism igina boshqa zarralarga oʻtishi m um kin. Elektronlar
energiyasining kam ayishi tashki m anba energiyasi hisobiga toʻldirila boradi. Shunday qilib,
elektronlar, ionlar va neytral zarralarning har qaysisi oʻziga xos oʻrtacha kinetik energiyaga, dem ak t-
raga ega. Elektronlar t-rasi Te, ionlar t-rasi T: va neytral zarralar t-rasi To orqali belgilanadi. Odatda Toga
nisbatan T, kattaroq. Te esa ancha katta boʻladi.
P lazm ani xarakterlovchi eng m uhim fizik kattalik Debay radiusidir, uning m ohiyatini quyidagicha
tushuntirish m um kin. Agar P lazm a tarki-bidagi biror q zaryadli zarra vaku-um da boʻlganida edi,
uning oʻzidan g m asofauzoqlikdagi nuqtada hosil qilayetgan potensiali form ula orqali aniklanar edi.
45)M etallarning elektr toki ularda zaryadli zarralarning elektr m aydondagi
tartibli harakati bilan tushuntiriladi. M andelshtam va P apaleksi, so‘ngra
Tolm en va Styuart 1913-1916 yillarda o‘tkazgan tajribalari bu zarralar
elektronlardan iboratligini to‘liq isbotladi. K eyinchalik rivojlangan X oll effekti
yordam ida ham m etallardagi o‘tkazuvchanlikning sababchisi m etall hajm i
bo‘ylab harakatlana oladigan elektronlar ekanligi tasdiqlandi.
Yarim o‘tkazgichlar deganda fizikada dastlab to‘rt valentli Ge va Si m oddalari
tushuniladi, ularning fizik xossalari ayniqsa batafsil o‘rganilgan. M endeleev
jadvalida shu guruxda turgan olm os ham yarim o‘tkazgich hisoblanadi, lekin
uni hosil qilish qiyinroq. Uch valentli elem entlarni besh valentli elem entlar
bilan birikm alari А3B 5 (GaAs, InSb, GaP, InP ...) yarim o‘tkazgichli kristallar
hosil qiladi. Shu kabi A3B 5 tipdagi birikm alar (ZnTe, ZnSe, CdTe, CdS) va
boshqa tipdagi yarim o‘tkazgichlar m a’lum . Yarim o‘tkazgichlar borgan sari
ko‘proq qo‘llanilayotgan sharoitda, krem niy Si tabiatda keng tarqalgan m odda
sifatida borgan sari ko‘proq qo‘llanilm oqda. Texnikada qo‘llaniladigan Si
nihoyatda toza bo‘lishi kerak, undagi aralashm a atom larining soni krem niy
atom lar sonining 10-8 qism idan oshm asligi kerak. B unday tozalikni am alga
oshiradigan texnologik jarayonlarni o‘zlashtirgan firm alar ko‘p em as, texnik
krem niy esa qim m atbaho m ahsulot hisoblanadi. 0‘zbekistonda Elektronika
Instituti K oreya Respublikasi firm alari bilan birgalikda Respublika krem niy
zaxiralaridan texnik krem niy olish bo‘yicha am aliy ishlar olib borm oqda.
Elektron em issiya — qattiq jism yoki suyuqlikning elektr m aydon, qizdirish,
elektrom agnit nurlanish, elektronlar oqim i va boshqalar tashqi om illar taʼsirida
elektronlar chiqarishi. Uning avtoelektron em issiya, term oelektron em issiya,
fotoelektron em issiya, ikkilam chi em issiya va boshqalar turlari m avjud.
Tashqi om illar taʼsirida qattiq jism yoki suyuqlikdagi elektronlarning bir qism i
jism sirti chegarasidagi potensial toʻsiqni yengib oʻtishga yetarli energiya
olganda yoki elektr m aydon taʼsirida potensial toʻsiq jism ichida eng yuqori
energiya olgan elektronlar uchun kuchsiz (shaffof) boʻlib qolganda Elektron
em issiya yuz beradi. Elektron em issiyani kuzatish uchun jism (em itter)
sirtida elektronlarni tezlashtiruvchi tashqi elektr m aydon vujudga keltirish
lozim . B u elektr m aydon em itter sirtidan elektronlarni "soʻrib oladi". Elektron
em issiyadan ilm iy tekshirish ishlarida, elektron asboblar va lam palar
yaratishda foydalaniladi.
43.Dielektriklar (dia... va ing . electric — elektr) —
elektr tokini deyarli oʻtkazmaydigan material
(modda) lar; solishtirma elektr qarshiligi —
107—1020 Omm, dielektrik kirituvchanligi — 4—104.
D. elektr tokini oʻtkazgichlarga nisbatan
1015—1020 marta yomon oʻtkazadi. "D" atamasini
fanga M. Faradey kiritgan. Ionlashmagan barcha
gazlar, baʼzi suyukliklar va qattiq jismlar D.
hisoblanadi. Tashqi elektr maydon taʼsiri
boʻlmagan hollarda D.ni kutbli D. hamda qutbsiz D.
ga ajratish mumkin. Bunda D. molekulalarining dipol
momentlari nolga teng (qutbsiz molekulalar) yoki
fazodagi yoʻnalishlar boʻyicha ixtiyoriy ravishda
taqsimlangan boʻladi (qutbli molekulalar). Ikkala
holda ham D.ning yigʻindi elektr momenti nolga teng
boʻladi. Qutblanish elektr maydon kuchlanishiga, t-
raga, muhitning elektr xossasiga bogʻliq. Qutbli D.
ga spirt, toza suv; qutbsiz D.ga inert gazlar, kislorod,
vodorod, benzol, polietilen va b. kiradi.
Birinchi turdagi dielеktriklar (N2, H2, O2, CO2 va b.)
molеkulalaridagi elеktronlar yadro atrofida simmеtrik
joylashib tashqi elеktrostatik maydon bo’lmaganda, musbat
va manfiy zaryadlarning og’irlik markazlari ustma-ust tushgan
bo’ladi. Bunday dielеktriklar molеkulalari qutbsiz molеkulalar
dеyiladi.
Tashqi elеktrostatik maydon ta'sirida qutbsiz molеkula zaryadlari siljiy
boshlaydi. Musbat zaryadlar maydon yўnalishda, manfiy zaryadlar
maydonga tеskari yo’nalishda siljiydi (2-rasm). Shunday qilib, molеkula
dipol momеntiga ega bo’ladi.
Ikkinchi turdagi dielеktriklar (H2O, NH3, SO2, CO,…..) molеkulalaridagi
elеktronlar yadro atrofida nosimmеtrik joylashgan bo’ladi va tashqi
elеktrostatik maydon bo’lmaganda ham musbat va manfiy
zaryadlarning og’irlik markazlari ustma-ust tushmaydi. Bunday
dielеktrik molеkulalari tashqi maydonsiz ham dipol momеntiga ega
bo’lib, ular qutbli molеkulalar dеb ataladi (3-rasm). Tashqi elеktrostatik
maydon bo’lmaganda molеkulalarning tartibsiz harakati tufayli
dielеktrik bo’yicha molеkulalarning umumiy dipol momеntlari nolga tеng
bo’ladi.Agar bunday dielеktrik tashqi elеktrostatik maydonga qo’yilsa,
maydon kuchlari dipollarni maydon yo’nalishiga qarab burishga
harakat qiladi va noldan farqli umumiy dipol momеnti paydo bo’ladi.
Shunday qilib, tashqi elеktrostatik maydon ta'sirida ikkala turdagi
dielеktrikda ham noldan farqli dipol momеntlari hosil bo’ladi. Bu hodisa
dielеktriklarning qutblanishi dеb ataladi.
42.Joul-lens qonuni - oʻtkazgichdan elektr toki oʻtganda unda ajraladigan
issiqlik miqdorini ifodalovchi qonun. Oʻtkazgich bir jinsli boʻlsa, elektr tokining
ishi faqat issiqlik hosil qilish uchun sarf boʻlib, ajralgan issiqlik miqdori Q tok
kuchi / kvadrati, oʻtkazgich qarshiligi R va tokning oʻtish vaqti / ga toʻgʻri
mutanosib boʻladi.
Bu ifoda Joul-Lents qonunini ifodalaydi. Uni tajribalar asosida mustaqil ravishda
J. Joul va E. Lentslar aniqlashgan. O’tkazgichdan tok o’tganda issiqlik ajralishiga
sabab erkin elektronlarning harakati davomida kristall panjara tugunlaridagi
ionlarga urilib o’z energiyalarini berishlaridir. Buning natijasida ionlarning
tebranma harakati ortadi, ya’ni o’tkazgich qiziydi. Shuning uchun ham ajralib
chiqadigan issiqlik miqdori qarshilikka to’g’ri proportsional.
Elektr toki o’zi bilan energiya uzatishi tufayli juda keng qo’llaniladi. Bu
energiyani istalgan boshqa turdagi energiyaga aylantirish mumkin.
O’tkazgichda zaryadli zarralar tartibli harakat qilganda elektr maydon
ish bajaradi, bu ishga tokning ishi deyiladi
Zanjirning bir qismida tok bajargan ish tok kuchi, kuchlanish, ish bajarishga
ketgan vaqt ko’paytmasiga teng. Zanjirning ko’rilayotgan qismida elektr
energiya qanday tur energiyaga aylanishidan qat’iy nazar, ish shu formula
orqali ifodalanadi. O’tkazgichdan tok o’tish jarayonida elektr maydon
elektronlarni tezlashtiradi, elektronlar kristall panjaraning ionlari bilan
to’qnashib, ionlarga o’z energiyasini beradi. Natijada ionlarning muvozanat
vaziatlari atrofida xaotik harakatining energiyasi ortadi. Bu ichki
energiyaning ortganini bildiradi. O’tkazgich harorati ko’tariladi va atrofdagi
jismlarga issiqlik bera boshlaydi. Ma’lum vaqtdan so’ng bu jarayon
barqarorlashadi va harorat vaqt o’tishi bilan o’zgarmay qoladi. O’tkazgich
atrofdagi jismlarga tokning ishiga teng miqdorda issiqlik berib turadi.
Shunday qilib, tokning ishi boshqa jismlarga uzatadigan issiqlik miqdorini
ifodalaydi.
41.Ushbu ξ = U+U ich, tenglikka zanjirning bir qismi uchun Om
qonunidanU=I · R; U ich =I · r ni qo'ysak,ξ = I • R + I • r = I (R+r) ni olamiz.
Bundan:Shunday qilib, zanjirdagi tok kuchi, manba elektr yurituvchi
kuchining zanjir tashqi va ichki qismlari qarshiliklari yig'indisiga
nisbatiga teng. Bu butun zanjir uchun Om qonunidir.Om qonuniga
ko'ra, zanjirning tashqi qismining qarshiligi qancha kichik bo'lsa,
tok kuchi shuncha katta bo'ladi. Lekin bunda zanjirning tashqi
qismidagi kuchlanish kamayadi, negaki ichki qismida I • r
kuchlanish ortadi: U= ξ –I · r
Ketme-ket ulansa: Om qonuniga kora bolgani uchun
Agar zanjirda bir xil qarshilikka ega bolgan N ta otkazgich
ulangan bo`lsa,
40.O’tkazgichlarning qarshiligi Bir jinsli metall o’tkazgichdan
o’tayotgan tok kuchi o’tkazgichdagi kuchlanish tushuvi U ga
proporsional bo’ladi:
I=U/R
Bir jinsli o’tkazgich deb tashqi kuch ta’sir etmaydigan o’tkazgichga
aytiladi. U o’tkazgichning uchlaridagi potensiallar ayirmasiga teng
bo’ladi. Ifodadagi R o’tkazgichning elektr qarshiligi deyiladi. Qarshililik
birligi 1Om bo’lib, u shunday o’tkazgichning qarshiligiki, bunda
kuchlanish 1V bo’lganda o’tkazgichdan 1A tok o’tadi. Bir jinsli
silindrsimon o’tkazgich uchun qarshilik
, (13.2)
ta teng. Bu yerda: l — o’tkazgichning uzunligi, S — ko’ndalang kesim
yuzasi, - o’tkazgich yasalgan materialning tabiatiga bog’liq bo’lgan
koeffitsent, bo’lib buni solishtirma elektr qarshilik deyiladi.
Elektr oʻtkazuvchanlik — tashki elektr maydon taʼsirida moddada
elektr zaryadlarning koʻchishini ifodalaydigan tushuncha; jismning
elektr tokini oʻtkazish xususiyati va bu xususiyatni miqdoran
ifodalaydigan fizik kattalik. Elektr tokini oʻtkazadigan jismlarni
oʻtkazgichlar deyiladi. Oʻtkazgichlarda doimo erkin zaryad
eltuvchilar — elektronlar va ionlar boʻladi (ana shularning tartibli
yoʻnalgan harakatlari elektr toki hisoblanadi). Elektr oʻtkazuvchanlik
miqdor jihatdan oʻtkazgichdagi elektr maydon kuchlanganligi bir
birlik boʻlganda undan oʻtayotgan tok zichligi bilan aniklanadi.
Qarshilikning harorat koeffitsienti uning harorati 1 K ga
o'zgarganda, o'tkazgichning qarshiligining nisbiy o'zgarishiga
teng.

---

1M exanikaning jism harakatini uningm assasi va uni harakatga keltiruvchibsabablar
hisobgaolinm aganholdao‘rganadiganbo‘lim igakinem atikadebataladi.Sanoqjism ,unga
bog‘liqkoordinatalar sistem asivashuharakatningvaqt sanog‘ibirgalikdasanoq
sistem asinitashkiletadi.Jism harakatidagiboshlang‘ichvaoxirgivaziyatini
tutashtiruvchiyo‘nalishlikesm ako‘chishdebataladi.Jism nivaqt birligidabosibo‘tilgan
yo‘ligasonjihatdantengbo‘lgankattalikkatezlik debataladi.Vaqt birligidajism tezligining
o‘zgarishigasonjihatdantengkeladigankattalik tezlanishdebataladi. a=v-v0/t.
M exanika asosan ikki qism ga - kinеm atika va dinam ikaga bo’linadi.
K inеm atika-harakatni uni yuzaga kеltiruvchi sabablarni hisobga olm agan holda
o`rganadi, ya`ni jism lar vaziyatini aniqlab beradi. Dinam ika esa jism lar harakatini
yuzaga kеltiruvch sababni, ya`ni jism larning tashqi ta`sirga bo’lgan m unosabati
qonunlarini o`rganadi.
Fizikaning m еxanika bo`lim i (o`zining hozirgi taraqqiyot bosqichida) Nyuton
m exanikasini, rеlyativ m еxanikani va kvant m exanikasini o`z ichiga oladi. Nyuton
m exanikasi m akroskopik jism larning "sеkin" harakatlarini o`rganish bilan
shug`ullanadi. M akroskopik jism lar dеganda g`oyat ko`p sondagi atom va
m olеkulalardan tashkil topgan jism larni tushunam iz. “Sеkin” (yoki norеlyativ);
2.Agar m oddiy nuqtaaylanabo‘ylabixtiyoriy tengvaqtlar orasidatenguzunlikdagi
yoylarnibosibo‘tsa,bunday harakat tekis aylanm aharakat deyiladi.Aylanabo‘ylab
harakatdaaylanaradiusiburilishburchaginingshuburilishuchunketganvaqtganisbati
burchak tezlik deyiladi.Aylanm aharakat qilayotganm oddiy nuqtaningvaqt birligiichida
yoy bo‘ylabbosibo‘tganyo‘ligasonjihatdantengbo‘lgankattalikkachiziqlitezlik deyiladi.
V=S/t. Chiziqlitezlik form ulasi. Δφ=Δ
ﬞ
s/Rω =Δφ/t. B urchaklitezlik form ulasi.
Jism ningbir m artaaylanishigaketganvaqtaylanishdavridebataladi. T=t/n.Jism ningvaqt
birligidagiaylanishlar soniaylanishchastotasidebataladi.v=n/t
3.Jism harakatidagio‘zgarishningungata’sir etuvchikuchlargabog‘liqligim exanikaning
dinam ikabo‘lim idao‘rganiladi. Jism gakuchta’sir etib,unitinchyokito‘g‘richiziqlitekis
harakat holatidanchiqarm aguncha,ushuholatinisaqlaydi. B uqonunNyutonningbirinchi
qonunidebataladiJism gaboshqajism ta’siretm agandauningtinchyokito‘g‘richiziqliteki
s harakatholatini saqlash xossasiga inertlik deyiladi.Jism ninginertlik xossasini
tavsiflaydiganfizik kattalik m assadebataladivam harfibilanbelgilanadi.B irjism ning
boshqajism gata’sirinitavsiflovchiham dajism ningtezlanisholishigasababbo‘luvchi
fizikkattalik kuchdebataladi.
K uch m oddiy jism lardan ajratilgan holda m ustaqil m ohiyat kasb etm aydi, chunki
o’zaro ta'sir faqat m oddiy jisim lar orqali sodir bo’ladi. Am m o kuch turli fizikaviy
m anbalarga ega bo’lishi m um kin: elеktr kuchini yuzaga kеltiruvchi elеktr m aydon;
tokli o’tkazgichga ta'sir etuvchi kuchni yuzaga kеltiruvchi m agnit m aydon va sh. k.
Ham m a kuchlarning asosiy m anbai jism lardir
4.Jism ningtezlanishiungata’sir etayotgankuchgato‘g‘ripro porsional,m assasiga esa
teskari proporsionaldir. a=F/m . Jism m assasibilanuningtezligiko‘paytm asigatengkattalik
jism im pulsi(yokiharakat m iqdori) debataladi.Vaqt birligi ichida jism im pulsining
o‘zgarishi shujism gata’sir etayotgankuchgateng
Agar а=dv/ dt ekanligini e'tiborga olsak, Nyutonning ikkinchi qonunini quyidagi
ko’rinishda yozish m um kin:F=m *(dv/dt) (28)Jism ning m assasi o’zgarm as kattalik
bo’lgani uchun uni diffеrеnsial ostiga kiritam iz va m v jism im pulsining ifodasi ekanini
nazarda tugib (28) ni quyidagicha yozam iz:F=dp/dt (29)
B u ifoda ikkinchi qonunning asosiy ko’rinishlaridan biri bo’lib, quyidagicha
ta'riflanadi: jism im pulsining o’zgarish tеzligi ta'sir etuvchi kuchga tеng va u bilan
bir xil yo’nalishga ega. B oshqacha aytganda, jism im pulsining vaqt bo’yicha hosilasi
unga ta'sir etayotgan kuchga tеng
5.O‘zarota’sirlashuvchiikkijism bir-birigam iqdorjihatdantengva bir to‘g‘richiziq
bo‘yichabqaram a-qarshitom onlargayo‘nal gankuchlar bilanta’sirlashadi.B u qonun
Nyutonning uchinchiqonuni debataladi.K uchim pulsijism gata’sir etayotgan kuchning shu
kuchta’siretishvaqtigako‘paytm asigateng. I=Fx t.X alqaro birliklar sistem asida
kuchim pulsiningbirligiNyuton· sekund(N·s). 1N·s liim puls– bu1s davom idata’sir
etuvchi1Nkuchim pulsiDire. M exanik ishkuchvashu kuch yo‘nalishida
jism bosibo‘tganyo‘lningko‘paytm asigateng.A=Fx s. B ajarilgan
ishningshuishnibajarishuchunsarflanganvaqtganis batiquvvat debataladi. N=A/t
6.Inersiyam om entibarchaaylanm aharakat qilayotganjism larnitavsiflashdaishlatiladi.
B uskalyar kattalik bizgabiror aylanishoʻqidagijism ningburchak tezligini oʻzgartirish
qanchalik qiyinliginibildiradi.Inersiyam om entibarchaaylanm aharakat
qilayotganjism larnitavsiflashdaishlatiladi. B uskalyar kattalik bizgabiror
aylanishoʻqidagijism ningburchak tezliginioʻzgartirishqanchalik qiyinliginibildiradi.
Aylanm aharakatdainersiyam om entixudditoʻgʻrichiziqliharakatdagim assaga
oʻxshaydi. Haqiqatanham , inersiyam om entijism ningm assasigaproporsional.
Shuningdek,ubum assaaylanishoʻqiatrofidaqanday taqsim langanigaham bogʻliq.
M assam arkaziaylanishoʻqidanuzoqlashganisayinuningburchak tezligini
oʻzgartirishqiyinlashibboradi. B ungasababshuki, endim assaoʻzidakattaroq
im pulsnim ujassam lashtirgan(uningtezligiortishitufayli), chunkiim puls vektorining
yoʻnalishitezroqoʻzgaradi. Harikkalakattalik m assadanaylanishoʻqigachaboʻlgan
m asofagabogʻliq.Inersiyam om entiI harfibilanbelgilanadivaquyidagiform uladantopiladi:
I=m r^2
Nyutonningikkinchiqonuniningaylanm aharakatuchuntatbiqidainersiyam om entim as
saoʻrnidaqoʻllanadi.B iz jism gatangensialkuchta’sir ettiribuniaylantiram z.
Nyutonning2qonunidan Ft=m aT danfoydalanam z. K uchm om enti– bujism nibiror
oʻqatrofidaaylantiruvchikuchningoʻlchoviChiziqlikinem atikadakuchjism ningtezlanis
hisababchisiboʻlsa, aylanm aharakatdakuchm om entiburchaktezlanishning
sababchisihisoblanadi.K uchm om entiqanday topiladi?F kuch hosil qilgan
kuchm om entitau( belgisi) ningsonqiym atiquyidagiform ulabilanhisoblanadi:tau=Fxr
sin(0) r-kuchyelkasi. 0-kuchyelkasiorasidagiburchak.
7.Tеbranm aharakat tabiatdaengko’ptarqalganharakatdir. B inobarin, vaqt o’tishibilan
takrorlanibturadiganharakatlargatеbranm aharakat dеyiladi.M uvozanat vaziyatidan
chiqarilgantizim datashqikuchlarta'sirisiz (ichkikuchlarta'sirida) vujudga kеladigan
tеbranishlar erkintеbranishlar dеyiladi.Davriy ravishda o’zgaradigan kuchlar
ta'siridavujudgakеladigantеbranishlar m ajburiy tebranishlardеyiladi Tеbranuvchi
jism harakat traеktoriyasiningvaqt bo’yichao’zgarishisinus vakosinus qonunibo’yicha
o’zgaradigantеbranishlargagarm onik tеbranishlar dеyiladi. Garm onik tеbranishlarnihosil
etuvchikuchnianiqlashuchun(50)form uladagitеzlanishqiym atiniNyutonningII -qonuni
F=m agaqo’yam iz:F=m a=-m ω2Asin(ωt+ϕ0)=-m ω2x yoki(52)iF=-kxbunda, k=m ω -
kvazielastik koeffitsiеntdirAgar kuchelastik bo’lm ay,balki(52)form ulagabo’ysunsa,bunday
kuchgakvazielastik kuchdеyiladi.M atеm atik va fizik m ayatniklarni tebranm a
harakatgakеltiruvchiog’irlik kuchiningtashkiletuvchisikavzielastik kuchdir.
Cho’zilm aydiganvaog’irligihisobgaolinm aydiganipgaosilganm oddiy nuqta
m atеm atik m ayatnik bo’laoladi,chunkijism osilgan ipuzunligi jism o’lcham lariga
nisbatanbir nеcham artakatta. M atem atik tеbranishdavriquyidagichaaniqlanadi:Т=2π√(/g).
Og’irlik m arkazidano’tm aganbiror 0– o’qiatrofidatеbranayotganjism fizik m ayatnik
dеbataladi. Fizik m ayatnik tеbranishdavriquyidagichaaniqlanadi:Т=2π√(J/m gd).
8. m ayatniklar 7chisavolgaqarang.M ATЕM ATIK M AYaTNIK YoRDAM IDA
JISM LARNINGERK INTUShIShTЕZLANIShINIAniqlashusulivaHalqaningtebranishida
nerkintushishtezlanishinianiqlashusuli. M etodichkadaishbajarishtartibiniyozing
9.Realsharoitdahar qanday tebranishningsodir bo’lishjarayonidaenergiyaningbir
qism im uhit qarshiliginiyengishga tayanch va osm alardagii
shqalanishgasarflanadi. Natijadatebranuvchim oddiy nuqtaningm exanik
energiyasiuzluksiz ravishdakam ayibboradi, ya’nitebrinishso’nibboradi.
Тebranishlarningso’nishtezligiso’nishkoeffitsientidebataluvchibetta=r/2m kattalik
bnaniqlanadi.
So`nuvchi tebranishlar. Real sharoitlarda. Тebranuvchi m oddiy nuqtaning
m exanik energiyasi uzluksiz ravishda kam ayib boradi, ya’na tebranish so`nuvchi
harakterga ega bo`ladi.So`nuvchi tebranishni harakterlaydigan tenglam ada, qarshilik
kuchini ham e’tiborga olish kerak. M a’lum ki, qarshilik kuchi tezlikka proporsional:
F=-rv=-rdz/dt=-rx'r-qarshilik koeffitsiyenti. U holda, so`nuvchi tebranishni harakterlaydigan
tenglam a:m x' '=-kx'-rx'. m x' '+rx'+kx=0. x' '+2B x'+wo^2x=0bunda, 2 B =r/m ; wo^2=k/
m B -so`nish koeffitsiyenti.B u tenglam aning yechim i x=Ao l^-B t cos(wot+фo)
B unda wc=√wo^2-B ^2bo`lib so`nuvchi, tebranish chastotasi wo>B B =r/2m =0
bo`lgandagina, ws=w0 bo`ladi.So`nuvchi tebranish davri hususiy tebranish davridan katta,
Тs>ТoTc=2π/wc=2π/√wo^2-B ^2 Tc=2π/wcSo`nuvchi tebranishlarning am plitudasi
A=A0l^-B t qonuni bo`yicha kam ayib boradi. Ikki ketm a-ket am plitudalar nisbati, ya’ni:
An+1/An=Aol^-(n+1)B Tc/Aol^-nB Tc=l^-B Tcso`nish dekrem enti deyiladi.Ikki ketm a-ket
am plitudalar nisbati natural logarifm ining m oduli esa so`nishning logarifm ik dekrkm enti
deb ataladi.
10.M ajburiy tebranish. Rezonans. So`nm aydigan tebranishlarni hosil qilish
uchun tizim ga qo`shim cha tashqi o`zgaruvchan kuch tasir etib turishi lozim . Davriy
ravishda garm onik qonun bo`yicha o`zgaruvchi bu F=F0coswt (1)kuchni m ajbur etuvchi kuch
deb ataladi. F0-m ajbur etuvchi kuch am plitudasi. Dinam ikaning ikkinchi qonuniga asosan,
m oddiy nuqtaning bunday holdagi harakat tenglam asim x' '=-rx-kx+Focos wt
m x''+rx'+kx=Focoswt. x' '+2B x'+ wo^2x+Fo/m cos wt=0.B u tenglam aning hususiy yechim i
m ajburiy tebranishlarni ifodalaydi va quyidagi ko`rinishda bo`ladiX =Acos(wt+фo)bunda:
A=Fo/m √(wo^2-w^2)^2+4B w^2 B -m ajbur etuvchi kuch va m ajburiy tebranish fazalarining
farqi.tg ф=- 2B w/wo^2-w^2Hisoblashlarning ko`rsatishicha ning biror orqali qiym atida
am plituda m aksim al qiym atga erishadi. B u hodisa, ya’ni m ajbur etuvchi kuch
chastotasining biror aniq qiym atida m ajburiy tebranishlar am plitudasining keskin ortib ketishi
rezonans hodisasi deb ataladi. B unday holatdagi chastota rezonans chastotasi
deyiladi.wp=√wo^2-2B ^2Rezonans chastotasining bu qiym atini (4) ga qo`yib rezonans
am plitudasini topam iz:Ap=Fo/2m B √wo^2-B ^2
11. Tebranishlarningfazodatarqalishito'lqinharakat deyiladi. Tebranishlarningm uhitda
tarqalishjarayonito'lqindebyuritiladi. To'lqintarqalayotganvaqtdam uhitningzarralari
toiqinbilanbirgasiljim asdan,balkio'ziningm uvozanat vaziyatiatrofidatebranadi. ξ =A
cos(ω(t – x/u)) B uifodayuguruvchito’lqintenglam asidebataladi. To‘lqinpaketi
am plitudasim aksim albo‘lgannuqtaning
ko‘chishtezligigruppaviy tezlik deyiladi. B irlik yuzadanuzatilayotgan
energiyaokim igasonjihatidantengbo‘lganvaenergiyauzatilishiyo‘nalishiga
tikyo‘nalganfizikaviy vektor kattalik (Um ovvektori).
12.Akustika(yun. akustikos– eshitam an)– fizikaningtovushhodisalarini, ya’nijism da
m exanik to‘lqinlarningpaydobo‘lishi,tarqalishivaularniqabulqilishjarayonlarini,tovush
hodisasibilanboshqafizik hodisalar orasidagibog‘lanishnio‘rganadiganbo‘lim i. Inson
qulog‘i16Gs. dan20000Gs gachabo‘lganchastotalitovushlarnieshitaoladi. 16Gs.
dankichik chastotalitovushlar– infratovushlar,20000Gs. dankatta chastotadagi
tovushlar– ultratovushlar debataladi. ultratovushlardanm editsinadaturlixilkasallarni
davolashda, sanoatdadetallarnitozalashda, kim yoviy reaksiyalarnivaelektrolit
jarayonlarnitezlatishda,qishloq xo‘jaligidaurug‘larniekishdanoldinishlov berishda
foydalaniladi. Dopler effektiningyuzagakelishsababishundaki,to'lqinlar m anbai
kuzatuvchigaqarabharakatlanayotganda,har bir ketm a-ket to'lqinkrestioldingi
to'lqinningzarbasidanko'rakuzatuvchigayaqinroqjoydachiqariladi. Shuninguchunhar
birto'lqinoldingito'lqingaqaragandakuzatuvchigayetishiuchunnisbatankam roqvaqt
talabetadi. Shunday qilib, kuzatuvchigaketm a-ket to'lqinkrestlarikelishivaqti
kam ayadivabuchastotaniko'payishigaolibkeladi. Eshitishorganlari, eshitishaʼzolari—
odam vahayvonlar sezgiorganlari. Asosiy qism itovushniqabulqilishgaixtisoslashgan
retseptorlar hisoblanadi. Um urtqasiz hayvonlar orasidahaqiqiy Eshitishorganlarifaqat
hasharotlardarivojlangan;koʻpinchailk sezgi, yaʼnitim panal(toʻgʻrikanotlilar, chala
qattiqqanotlilar, kapalaklar),baʼzanxordotonal, jonstonvaboshqalar organlardaniborat.
Tim panalorganlar oyoqlarda,qorinyokikoʻkrakdaboʻlib,ulartraxeyalar yokihavo
boʻshliqlaribilanbogʻlangankutikulyar(qarangK utikula), yaʼninogorapardadanunga
birikkanyokitraxeyalar bilanbogʻlanganxordotonalsensillalardaniborat.
13.M eхanikaninggaz vasuyuqliklarningm uvozanatinio’rganadiganbo’lim i
gidroaerostatika,ularningtashqita’sir natijasidaharakativam uvozanat holatini
o’rganadiganqism igidroaerodinam ikadeyiladi. bosim dеbsirtningbirlik
yuzigatik ravishdata'sir qiluvchikuchgatеngbo’lgankattalikkaaytiladi.
B osim birligiqilib1m 2yuzagatik ravishdata'sir etayotgan1Nkuchningbosim i
qabulqilingan:agar bosim nipbilan, kuchniFbilanvayuzaniS bilanbеlgilasak,
P =F/S=[N/m ^2]B usohadako’pishlar qilganfransuz olim iP askalsharafiga1N/
m 2bosim birligiP askal(P a) dеbataladi:1N/1m ^2=1P a.Gaz
bosim iqattiqjism vasuyuqliklarbosim idanfarqqilib,ugazm olеkulalariningi
dishdеvorlarigaurilishinatijasidavujudgakеladiganbosim daniborat.
Suyuqlik bosim iasosangidrom еxanik (suyuqlikningbiror nuqtasidagi),
gidrostatik (tinchholatdagisuyuqlikkaoid) vagidrodinam ik
(harakatdagisuyuqlikkaoid) bosim largabo’linadi.
Gidrom еxanikbosim ningatm osfеrabosim idanortig’iortiqchabosim dеbata
ladi;atm osfеrabosi m idankichik bosim vakuum еtrik (bo’shliqdagi) bos
im bo’ladi. Dinam ik bosim — harakatdagisuyuqlik
zarralarininghajm birligidagikinеtik enеrgiyasiniifodalovchikattalikdir.
B undantashqarihavobosim i,bug’bosim i,parsialbosim (turlixilgazlar
aralashm asigaoid) dеgantushunchalardanfoydalaniladi.
B iroridishichidagivauningatrofidagim uhitbosim ibirgalikdam utlaqbosim d
еbataladi.M uvozanat vaziyatdagi suyuqliklarning bosim i P askal
qonuniga bo’ysunadi.B еrk idishdaturgansuyuqlik (yokigaz) gata'sir
etayotganbosim suyuqlik (yokigaz) ninghar bir nuqtasiga
o’zgarishsiz uzatiladi.Suyuqlik (yokigaz) ga botirilgan jism o’zi siqib
chiqargan suyuqlik (yokigaz)og’irligiga tеngbo’lgan kuchbilan
yuqorigatom onitariladi.B uta'rifArxim еdqonunidеbataladi.F=ρgV B u
yerdaρ-suyuqlik zichligi,g-erkintushushtezlanishi,V-
suyuqlikkabotirilganjism ninghajm i.
14. 80chisavolgaqarang.
15. suyuqlik oqim ininghеchеrdauzilm asligi,a'niuninguzluksizligidansuyuqlik
tеzliginingoqim nayining ko’ndalang kеsim iga ko’paytm asiningo’zgarm as
ekanligikеlibchiqadi. B uesam a'lum vaqt oralig’idanayningbir uchidan
oqibkirayotgan suyuqlikninghajm iuningqaram a-qarshitom onidanoqib
chiqayotgansuyuqlik hajm igatеngbo’lishinibildiradi.V1S1=V2S2ya'niΔt vaqt
oralig’idaS1kеsim orqalioqibkirayotgansuyuqlikningtеzligiV1va
bosim ip1bo’lsa, xuddishuvaqt ichidaS2kеsim danV2tеzlik vap2bosim lardabir
xilsuyuqlikm assasioqibo’tar ekan. pv1^2/2+P 1+pgh1=pv2^2+P 2+pgh2. Yoki
m v1^2/2+m gh1+p1S1v1Δt=m gh2+p2S2Δt
B utеnglam aB еrnullitеnglam asidеbataladi. B еrnullitеnglam asidankеlib
chiqadiganxulosalardanbirishunday:oqim nayiningingichkaqism idasuyuqlikning
tеzligiboshqaqism lardagigaqaragandakattabo’ladi. Nayningingichkaqism iga
oqibkirayotgansuyuqlikkanayningyo’g’onqism idaoqayotgansuyuqlik tom onidan
yo’g’onvaingichkajoylardagistatik bosim larfarqip2–p1gatеngbo’lgankuchta'sir
etadi. B ukuchnayningingichkaqism igaqarabyo’nalganbo’ladi. Dеm ak,oqim
nayiningtorjoylaridagibosim kеngjoylaridagigaqaragandapastroqbo’ladi.
16.Yopishqoqlik,-oquvchanm oddalar(suyuqliklar vagazlar)ningulardagibir
qism ning ikkinchi qism ga nisbatanharakatiga(siljishiga) qarshilik
koʻrsatishxossasi. Yopishqoqoqishningasosiy qonuniniI. Nyutontopgan(1687).
SI tizim idadinam ik Yo. birligip—P as (SGSda— puaz)daifodalanadi.
Turgʻunlashganlam inar oqishdadoim iy tradagazlarva norm al
(nyutonsuyukliklaridebataluvchi) suyukliklarningYo.ioʻzgarm as kattalik;u
tezlik gradiyentigabogʻliqboʻlm aydi.Suyuqlik qatlam lariorasidam avjudbo’lgan
ishqalanishkuchiFuchunNyutonquyidagiqonuniyatnianiqladi:
bundaη- suyuqlikningqovushqoqlik koeffisiеnti;S -qatlam lar yuzasi;d/dz
kattalik (tеzlik gradiеnti) bir qatlam danikkinchiqatlam gao’tgandasuyuqlik
qatlam laritеzliklariningo’zgarishjadalliginiifodalaydi. Ishqalanishkuchi(F)ikki
"qo’shni" qatlam ningtеzroqharakatlanayotganinito’xtatishga, sеkinroq
harakatlanayotganiniesatеzlatishgaintiladi.
17.Suyuqliklardayopishqoqlikningm avjudligisuyuqlik qatlam lariningbir-biriga
nisbatansiljishigaqarshilik ko‘rsatadi. B oshqachaqilibaytganda, lam inar(qatlam li)
oqim lardayopishqoqlik evazigaichkiishqalanishpaydobo‘ladi,uqatlam lar
chegaralaridagiurunm akuchlanishlar m iqdoribilanifodalanadi, ya’ni,birlik yuzaga
to‘g‘rikeladiganurunm akuchm iqdoribilanxarakterlanadi. Suyuqlikningayrim
konsentrik qatlam laribir-biriganisbatanshunday harakatlanadiki,bundasuyuqlik
tezligiasosiy o‘qbo‘ylabyo‘nalganbo‘ladi. B unday turdagisuyuqlik harakatilam inar
oqim deyiladi. Realsuyuqliklarningharakatiko‘pginahollardalam inar oqim
harakatidankeskinfarqlanadi. Ular shunday m axsus xususiyatgaegabo‘ladiki,u
turbulentlik debataladi. Trubalar, kanallar vachegaraviy qatlam lardagirealsuyuqlik
oqim laridaReynolds soniningortibborishibilanlam inarform adagioqim ningturbulent
oqim gaaylanishiyaqqolkuzatiladi. Lam inar oqim ningturbulent oqim gabunday
o‘tishiniba’zanturbulentlikningpaydobo‘lishidebham atashadi,ubutungidrodinam ika
sohasidafundam entalaham iyatgaega. Dastlabbunday o‘tishto‘g‘ritrubava
kanallardagioqim lardakuzatilgan. O‘zgarm as ko‘ndalangkesim gaegabo‘lgansilliq
devorlito‘g‘ritrubadaReynolds soniningunchalik kattabo‘lm aganqiym atlarida
suyuqlikninghar bir zarrachasito‘g‘richiziqlitraektoriyabo‘ylabharakatlanadi.
Yopishqoqlik m avjudbo‘lganligisababli, suyuqlikningdevorgayaqinjoylashgan
zarrachalaridevordanuzoqdajoylashganzarrachalarganisbatansekinharakatlana
boshlaydi. Oqim tartiblanganholdabir-biriganisbatansiljuvchilam inar oqim (qatlam lar)
sifatidaharakatlanadi. Am m o, kuzatishlar shuniko‘rsatadiki,Reynolds soniningkatta
qiym atlaridaoqim tartiblanm aganholatgao‘tadi, ya’niturbulent oqim gaaylanadi.
Oqim dakuchliaralashishsodir bo‘ladi,bunitrubadagisuyuqlikkabo‘yoqlioqim kiritish
orqaliko‘rinarlitarzdaifodalashm um kin.Fransuz olim iP uazеyl(1841) suyuqliklarning
naylardaoqishtеzliklarinitajribayo’libilano’rganib, suyuqlikningnay bo’ylabo’rtacha
lam inar oqishtеzliginay uzunlik birligiga,bosim ningtushishiham danay radiusining
kvadratigato’g’rim utanosibvaqovushoqlik koeffitsiеntigatеskarim utanosib
ekanliginianiqladi:
18.Ham m arealsuyuqliklarningbir qatlam iikkinchiqatlam iganisbatanko`chgandaishqalanishkuchlarivujudgakeladi. B ir-
biridanz m asofadabo`lganikkiqatlam m os ravishda1va2tezliklar bilanoqganda,1- 2=bo`lsin.B ir qatlam dani kkinciqatlam ga
o`tgandatezlikningqanchalik tezo`zgarishiniko`rsatuvchi/z kattalik tezlik gradiyentidebataladi. Ichkiishqalanishkuchif
tezlik gradiyentigaproporsionalbo`ladi, ya’nif=n(etta)x(v/z) x sSuyuqlikningtabiatigabog`liqbo`lgan kattalik suyuqlikningichki
ishqalanishkoeffitsiyentiyokiyopishqoqlik koeffitsiyentideyiladi, s-suyuqlikqatlam iningyuzi.SI tizim idayopishqoqlik
koeffitsiyentio`lchov birligiP - puaz.Yopishqoqlik haroratgabog`liqbo`lib,harorat ko`tarilgansariqyopishqoqlikkam ayaboradi.
Stoks qonuni. Jism yopishqoqm uhit ichidaharakat qilgandaqarshilikvujudgakeladi. F=-6πnrv
19.yopishqoqliknistoks vaviskizom etr usullaribnaniqlasaboladi. Lam inar oqim (lot. lam ina— plastinka,qatlam )— suyuqlik
yokigazningtartibli(qatlam li) aralashm asdanoqishi. Lam inar oqim dasuyuqlik
yokigazoqim ganisbatanparallelravishdaqatlam -qatlam boʻlibsiljiydi. Suyuqlik yokigazlarningkichik tezlik
bilanoqishi,oʻtaqovushoqsuyuqliklarningoqishi, shuningdek, kichik hajm dagijism dansuyuqlikning
ohistaoqiboʻtishivaboshqalarlam inar oqim gam isolboʻladi. Turbulent oqim (lot. turbulentus— joʻshqin,
tartibsiz)— turbulenglik kuzatiladigansuyuqlik (gaz) oqim i(qarangTurbulentlik). Turbulent oqim da
suyuqlik (gaz) ningayrim zarralarim urakkabtrayektoriyaboʻylabtartibsiz,beqaror harakat qiladi.
B undaoqim dagihar bir nuqtatezligivaqt utishibilanoʻzgaradivapulsatsiya(jadal)tusidaboʻladi.
B osim daham pulsatsionoʻzgarishroʻy beradi, siqilayotgansuyuqlikningzichligiesaoʻzgaradi. Jadal
tartibsiz aralashuv tufayliTurbulent oqim yuqoriissiqlik uzatish, kim yoviy reaksiyalar(m as., yonish)ni
tez tarqatish,tovushvaelektrom agnit toʻlqinlarnisochish, shuningdek, im pulsniuzatishvashusababli
qattiqjism larniaylaniboqayotgandaulargayuqorikuchtaʼsir koʻrsatishxususiyatigaega. B unda
Turbulent oqim lardaharakatlanuvchijism (zarra,toʻlqin)lar anchaginakattaqarshilikkauchrashisababli
kattaginaenergiyayoʻqotishlarisodir boʻladi. Turbulent oqim davridaharakat qilayotgansuyuqlikning
ayrim m assalariintensiv ravishdaaralashibturadi.Reynolds soni— statsionar oqayotganbir qancha
suyuqlik (gaz)lar oqim lariningoʻxshashlik m ezonlaridanbiri;suyuklik kinetik
energiyasiniishqalanishkuchiniyengishdagibajarilganishganisbatiniifodalaydiganoʻlcham siz kattalik.
Reynolds sonisuyuklikninginersiyavaichkiishqalanishkuchlariorasidagim unosabatnianiqlaydi.
Am aldaRеynolds soniqovushqoqlik koeffitsiеntiorqaliem as,balkikinеm atik qovushqoqlik orqali
ifodalanadi:Re=lv/v
20.Fizikаningm оlеkulyar fizikаbo’lim idаjism lаrnitаshkiletgаnzаrrаchаlаr:аtоm ,m оlеkulаnаiоnlаrning
o’zаrоbоg’liqligivаbubоg’lаnishningjism lаrningfizik xоssаlаrigаtа`sirio’rgаnilаdi. M оlеkulyar-kinеtik
nаzаriyahаm m аm оddаlаr engm аydаzаrrаchаlаr- аtоm lаr,m оlеkulаlаr vаiоnlаrdаntuzilgаn,buzаrrаchаlаr
hаm m аvаqt to’xtоvsiz vаtаrtibsiz hаrаkаtdаbo’lаdi,hаm dаzаrrаchаlаr оrаsidаo’zаrоtоrtishishvаitаrishishkuchlаri
m аvjuddеbqаrаydi. M оlеkulаlаrningto’xtоvsiz vаtаrtibsiz hаrаkаtiissiqlik hаrаkаtiyokiissiqlik dеyilаdi.
Idеаlgаz debquyidаgishаrtlаrgаbo’ysunаdigаngаzlаrgааytilаdi:1. M оlеkulаlаrningo’lcham lariularningxususiy
egаllаgаnxаjm gаnisbаtаnjudаkichik, ya`nim оlеkulаlаrnim оddiy nuqtаdеbhisоblаshm um kinbo’lsin.2. M оlеkulаlаr
оrаsidаo’zаrоtа`sir kuchlariyo’q, chunkim оlеkulyar shаrchаlаrbir-biridаnаnchаuzоq,m аsоfаdаjoylashganbo’lаdi.
M оlеkulаlаr urilishgаnidаginаo’zаrоbir-biriniitаrаdigаnqisqаm uddаtlielаstik kuchlаr pаydоbo’lаdi.
3. Gаz m оlеkulаlаritаrtibsiz hаrаkatlаnаyotgаnаbsоlyut qаttiqshаrchаlаrdаnibоrаt. Shаrchаlаrfаqаt
to’qnаshgаndаginаtа`sirlаshаdivаbutа`sir аbsоlyut elаstikto’qnаshishqоnunigаbo’ysunаdi.M olekulalar
orasidagikuchlarfaqat ular bir-birigaurilgandaginata`sirqiladivabukuchlaritarishishelastik kuchlardir.
M olekulalarningo`lcham larim olekulalar orasidagio`rtacham asofaganisbatannazargaolm asabo`ladigandarajadakichik
debhisoblanadi.
21Aniqm assagaegabo`lgangazningm uvozanatliholatiP bosim ,V xajm ,T haroratdaniboratparam etrlar orqali
to`laravishdaifodalanadi.• Yuqoridaqaydqilinganparam etrlardanbittasio`zgarm asbo`lganda qolgan ikkitasi orasidagi
bog`lanishniifodalaydiganjarayonlarizojarayonlar(izo-teng,bir hil)deyiladi.Izoterm ik jarayonbuharorato`zgarm as
danterm odinam ik tizim ningxolatinio`zgarishjarayondir.
B oyl- M ariott qonuni-o`zgarm as m assaligasningo`zgarm as haroratdagibosim inixajm igako`paytm asio`zgarm askattalikdir,
ya’niТ=const,m =const bo`lsaP V=const bo`ladi.Izobarik jarayonbubosim o`zgarm asdanterm odinam ik
tizim ningxolatinio`zgarishjarayonidir.Gey-Lyussak qonuni-o`zgarm asm assaligasningo`zgarm as
bosim dagixajm iningharoratganisbatio`zgarm as kattalikdir,• m =const,P =const bo`lsaV=V0(l+alfat). •Izoxorik jarayonbu
xajm o`zgarm asdanterm odinam iktizim ningxolatinio`zgarishjarayonidir.•Sharlqonuni-o`zgarm as m assaligasning
o`zgarm as xajm dagibosim ningharoratganisbatio`zgarm as kattalikdir. m =const,V=const bo`lsaP =P 0(l+alfat). Gaz
holatinianiqlovchiparam etrlar orasidagibog`lanishniifadolovchitenglam agaholat tenglam asideyiladi.
m m аssаligаzningholаtiV1,P 1vаT1pаrаm etrlаr bilаnifodаlаnsin. B ugаzniV2,P 2vаT2pаrаm etrlаr bilаn
аniqlаnuvchiboshqаholаtgаo‘tkаzаylik. Gаzniikkinchiholatgaizoterm ik (T1=const) vаizoxorik(V2=const)jаrаyonlаr
orqаlio‘tkаzishm um kin.1)Izoterm ik jаrаyonvаqtidаgаzninghаjm iV2gаo‘zgаribbosim P 1bo‘libqolаdi. B oyl- M аriot
qonunigааsosаnP 1V1=P 1V1bo‘lаdi,bundаnP 1=V1P 1/V2gateng.2)Izoxorik jаrаyonSharlqonunibilаnifodаlаndi:P 1/P 2=T1/T2
B uifodagaP 1ningifodаsiniqo‘yibquyidаginihosilqilаm iz.V1P 1/V2P 2=T1/T2bundаnP 1V1/T1=P 2V2/T2. B irlik
yuzagakeliburilganm olekulalarningta’sir kuchlariyig`indisibosim nihosilqiladi.B ubosim niifodalovchitenglam aga
gazlar kinetik nazariyasiningasosiy tenglam asideyiladi.
22.Gеy-Lyussаk vа Shаrl qоnunlаrini аbsоlyut tеm pеrаturа оrqаli quyidаgichа yozish m um kin:
V=Vo aT ; P =P oaT (5)bu еrdа T=t+273,15° CM оlеkulyar kinеtik nаzаriyagа аsоsаn birоr idishdаgi gаz
hаrаkаtlаnаyotgаn gаz m оlеkulаlarining to’plаm idаn ibоrаt.
Hаrаkаt m iqdоrining o’zgаrish qonunigа аsоsаn kuch im pulsi hаrаkаt m iqdоrining o’zgаrishigа teng.fx•Δt=m vx-
(-m vx)=2m vx1 sеkunddа m оlеkulаlаrning dеvоrgа urilishlаr sоniN=1/2n•ΔS•Vx
gа tеng. Sаbаbi shu ΔSyuzli dеvоr tоm оn hаrаkаt qilаyotgаn m оlеkulаlаrning ulushi1/2ngа tеng vа t vаqt ichidа Vx*t
m аsоfаdаgi m оlеkulаlаrning bаrchаsi urilаdi. Dеm аk, dеvоrgа m оlеkulаlаrning t vаqt ichidа bеrgаn kuch im pulsi:
Fx•Δt=NfxΔt FxΔt=1/2m ΔSΔtvc=m nvx^2ΔSΔtnisbаt dеvоrgа x yo’nаlishdа bеrilаyotgаn bоsim gа tеng,
ya`nip=m nvx^-2 Vx^-2=Vy^-2=Vz^-2=1/3•V^-2bu yеrdаgi аlоhidа m olеkulаlаr tеzliklаri kvаdrаtlаrining o’rtаchа
m iqdоri bo’lib, u gаz m olеkulаlаrining o’rtаchа kvаdrаtik tеzligi dеb аtаlаdi. U hоldа: P x=1/3•m nv^-2
P аskаl qоnunigа аsоsаn bаrchа yo’nаlishdа gаzning bоsim i bir xil, ya`ni p=px=py=pz .
Shuning uchun gаz bоsim i: P =1/3•m nv^-2B u (13) tеnglаm а m оlеkulyar-kinеtik nаzаriyaning аsоsiy tеnglаm аsidir .
(13) tеnglаm аni quyidаgi ko’rinishdа yozish m um kin:P =2/3•no (m v^-2 kv/2)bundashu sаbаbli m оlеkulyar-kinеtik
nаzаriyaning аsоsiy tеnglаm аsini quyidаgi ko’rinishgа kеltirilishi m um kin (15)ya`ni bu fоrm ulа (6) funksiyaning оshkоr
ko’rinishi bo’lib, gаz m оlеkulаlаrining idish dеvоrigа xаjm birligidаgi m olеkulаlаr o’rtаchа kinеtik enеrgiyasining 2/3
qism igа tеngligini ko’rsаtаdi. B u fоrm ulаni stаtistik m еtоd yordаm idа chiqаrdik; gаz m оlеkulаlаri sоni, bоsim i,
tеzliklаrini, kinеtik enеrgiyasini birdаy dеb, hаm m аsining o’rtаchа qiym аtlаrini оldik
23.M aksvelltaqsim oti- statistik m uvozanat holatidaturganfizik sistem atarkibidagiklassik
m exanikaqonunlarigaboʻysunuvchizarralar(m olekula, atom , elektronvaboshqalar) ningtezlik
boʻyichataqsim lanishiqonuni. M aksvelltaqsim otiga, asosan, statistik m uvozanat holatidagi
gazdaixtiyoriy m olekulatezligiv ningkoordinatalardagiproyeksiyalariningm os ravishdaerishishi
m um kinboʻlganistalganvx vy,vz kattaliklargatoʻgʻrikeluvchibirlik intervaldagiqiym atlardan
birortasigatengboʻlishehtim olliginiifodalay

---

23.M aksvelltaqsim oti- statistik m uvozanat holatidaturganfizik
sistem atarkibidagiklassikm exanika qonunlariga boʻysunuvchi zarralar(m olekula, atom ,
elektronvaboshqalar) ningtezlikboʻyichataqsim lanishiqonuni. M aksvelltaqsim otiga,
asosan, statistik m uvozanat holatidagigazdaixtiyoriy m olekulatezligiv
ningkoordinatalardagiproyeksiyalariningm os ravishdaerishishim um kinboʻlganistalganvx
vy,vz kattaliklargatoʻgʻrikeluvchibirlik
intervaldagiqiym atlardanbirortasigatengboʻlishehtim olliginiifodalay
Shunday qilib, Faradey xulosasiga m uvofiq induksiya elektr yurituvchi kuchi m agnit induksiya
oqim ining o'zgarish tezligiga proporsional bo'lib chiqdi. B u ifodani Faradey -M aksvell qonuni deb
ataladi. Faradey -M aksvell qonuni kontur yuzi orqaii o'tuvchi m agnit oqim ining har qanday o'zgarishi
uchun o'rinlidir. Induksiya elektr yurituvchi kuchining SI dagi birligi kelib chiqadi. Dem ak, kontur
yuzi orqaii o'tuvchi m agnit oqim 1 Vb/s tezlik bilan o'zgarsa, konturda vujudga
kelayotgan induksiya elektr yurituvchi kuchi 1 V (Tl*m 2/c) ga teng bo'ladi.
24.i. M olekulalar potensialenergiyasiularniqandaybalandlikdaturganligibilanbelgilanadi.
h=0dagixajm birligidagim olekulalar sonin0,hbalandlikdagisiesan01debbelgilabp0=n0kT,p=n01kT
ekanliginihisobgaolibxajm ibirligidagim olekulalar soninibalandlikkaqarabtaqsim lanishqonunini
topam iz. B arom etrik form ulap=p0e -m gh/kT dan no^1kT=nokTe^-m gh/kT yoki Er=m gh
25.Tеrm odinam ikaningbirinchiqonuniissiqlik hodisalarigaenеrgiyaningsaqlanish vabirturdan
ikkinchiturgaaylanishqonuniningqo’llanishidaniborat.tеrm odinam ikaningI qonuniizoxorik protsеss uchun:
dA=pdV=0dQ=dUko’rinishdayoziladi. Gazgabеrilganissiqlik m iqdoriningham m asiichki
enеrgiyaningo’zgarishigasarf bo’ladidebaytiladi.Tеrm odinam ikafizikaningbo’lim laridanbo’lib,
har xilfizik protsеsslarniissiqlikeffеktiishtirokidaenеrgiyaninguzatilishivabirturdanikkinchiturgaaylanishini
o’rgatadi. Tеrm odinam ikaningum um iy tushunchalaridanbiritеrm odinam iksistеm aning
to’lavaichkienеrgiyasidir. Har qanday tеrm odinam ik sistеm aningto’laenеrgiyasi shusistеm aning kinеtik
(Wk),tashqikuchm aydonta'siridahosilbo’ladiganpotеnsialenеrgiyasi(Wp), vashusistеm aningi
chkienеrgiyalariyig’indisidaniborat:W=Wk+Wn+UIchkienеrgiyaU tеrm odinam ik
sistem aalohidaqisim larinixususiyenеrgiyalariningyig’indisidaniborat bo’lib,butun(yaxlit)
sistеm aningharakatigavatashqikuchm aydoniningta'sirigabog’liqem as
Shutеrm odinam ik sistеm agakiruvchijism ningichkienеrgiyasi, jism nitashkilqiluvchi
m olеkulalarningkinеtik enеrgiyasivashum olеkulalarningo’zarota'sirlashishpotеnsial
enеrgiyasiningyig’indisidaniborat. Tеrm odinam ik sistеm aningichkienеrgiyasishu
tеrm odinam ik holatningbir qiym atlifinksiyadir vato’ladiffеrеnsialgaega.Issiqlik m iqdori
(ΔQ)issiqlik alm ashuvinatijasidabirjism danikkinchijism gam olеkulalarningissiqlik
harakatio’tishinixaraktеrlovchienеrgеtik m iqdordir. Jism gatashqaridanbеrilayotganissiqlik m usbat,
jism danolinayotganissiqlik m anfiy qiym atgaega. Ingiliz olim iJ. P. Joulissqlik vaishningbir-
birigaekvivalеnt (tengkuchli) ekanligini, issiqlikningishga,ishningissiqlikkaekvivalеnt
ravishdaaylanishinitajribadaisbot qildi.SI daishvaissiqlikJoulhisobidao’lchanadi. Issiqlikningo’lchov
sistеm asidaqo’llaniladiganbirligikaloriya(kal)bo’lib,1kaloriyadеb1gsuvni19,5° S dan20,5° S
gachaisitishuchunsarf bo’lganissiqlikm iqdoriqabulqilingan.
26.Tеrm odinam ikaningbirinchiqonuniissiqlik hodisalarigaenеrgiyaningsaqlanish va birturdan
ikkinchiturgaaylanishqonuniningqo’llanishidaniborat.B izgaochiqtеrm odinam ik sistеm a,
yanitashqim uhit bilanenеrgiya, issiqlikalm ashuvchisistеm abеrilganbo’lsin. Agar
shusistеm aningto’laenеrgiyasiW=W2-W1gao’zgarsa, shuo’zgarishsistеm aolganissiqlik
m iqdoridan(ΔQ)bajarilgan(A)ishningayirilganigatеng:
jism ningissiqlik sig’im idеb,unibir gradusK еlvingaqizdirishuchunsarf bo’lganissiqlik
m iqdorigaaytiladi. Rеaljism vagazlarningissiqliksig’im lariqat'iyandoim iy bo’lm aydi.,
tеm pеraturagabog’liqravishdaqism ano’zgaribturadi.B iror m oddaningm assabirliginibir
gradusK еlvingaqizdirishuchunkеrakbo’lganissiqlik m iqdorishum oddaningsolishtirm aissiqlik
sig’im idеyiladi.c=Q/M xt
27.term odinam ikadam uvozanatlivaqaytuvchanjarayonlar kattarolo’ynaydi.SHusabablibunday jarayonlar
bilantanisham iz. Agar 1- holatdan2- holatgao’tgansistem auchun2- holatdan1- holatgashunday
o’tishjarayonim avjudbo’lsa-ki,bundasistem a birinchi jarayonning barchaholatlar iorqaliteskaritartibda
o’tibdastlabkiholatigaqaytsavabundasistem adaham , atrof m uhitdaham ,hechqanday o’zgarishalom ati
qolm asa, sistem aningbunday o’tishjarayoniqaytarjarayonboladi.Aks holdayshbujarayon
qaytm as jarayonbo’libqoladi. Um um an,tabiatdaqaytarjarayonlar yo’q. Realjarayonlarningham m asiqaytm as
bo’ladi. Qaytarjarayon— buideallashgantushunchadir.M asalan,m atem atik m ayatnikningishqalanishsiz
tebranadidebfaraz etsak,buqaytarjarayongam isolbo’laoladi. Har qanday m uvozanatlijarayonqaytuvchanbo’ladi.
M isoluchungaz c1holatdans2holatgao’tishiuchununikengaytirsak, so’nguniyanasiqibdastlabkiholatgaqaytarsak,
vauniR,V grafigidatasvirlasak, yopiqegrichiziqniolam iz.B unday jarayonniaylanm ajarayon, ya’nisikldeyiladi.
Sikllarto’g’rivateskaribo’ladi. To’g’risikldakengayishvasiqishjarayonlariorasidagiissiqlik
m iqdoriningayirm asihisobigagaztashqikuchlargaqarshiishbajaradi. B unday sikldaishlaydiganm ashinalarissiqlik
m ashinasideyiladivaular uchunfoydaliishkoeffitsientishunday bo’ladi:n(etta)=Q1-Q2/Q1.buyerdaQ1-
isitkichdanolinganvaQ2— sovutkichgaberilganissiqlik m iqdorlari.Aksholdagijarayonniteskarisikldeyiladi.
Teskarisikldaishlaydiganm ashinalarisovutkichm ashinalarideyiladi.B iz ko’rganjarayonlarterm odinam ikaning2-
qonunibilantavsiflanadi. Term odinam ikaning2-qonunita’rifinihar xilolim larturlichaberganlar, lekinularningfizik
m a’nosibir xildir. B uqonunta’rifi:B irdanbar natijasiissiqlikningbatam om ishgaaylantirishdaniborat
bo’lganjarayonniam algaoshiribbo’lm aydi.Term odinam ikaning1-va2-qonunlariem pirik qonunlardir.
Term odinam ikaning2-qonunifaqat m a’lum chegaragachato’g’ribo’ladiTerm odinam ikaningasoschilaridanbiriSaddi
K arnofoydaliishkoeffitsientiengkattabo’lgansiklnitaklif etgan. B usiklniSaddiK arnosiklideyiladi). U
ikkiizoterm avaikkiadiabatadaniborat bo’lganqaytuvchiaylanm ajarayondir.K arnosikliningfoydaliishkoeffitsienti:
n(etta) =T1-T2/T1ifodayordam idaaniqlanadi,buyerdaT1– isitkichningvaT2– sovutkichning
term odinam ik tem peraturalari.
28.Tеrm odinam ikaningII qonunitabiatdagiprotsеsslar yo’nalishiniko’rsatadi.B uasosan entropiya
bilanbog’lab o’rganiladi. B izgam a'lum ki,K arnosiklibo’yichaishlovchiissiqlik
dvigatеliningfoydaliishkoeffitsiеnti:n(etta)=T-To/T=1-To/T Entropiyatushunchasienеrgiyaning
sochilishibilanbog’liqbo’lgantushuncha. Sovutkichgao’tibkеtganissiqlikniqaytarib bo’lm aydiva
ishham bajarilm aydi. X uddianashufaktgaasoslanibK lauzius tеrm odinam ikaningII
qonuniniquyidagichata'riflaganedi:issiqliktеm pеraturasipast jism dantеm pеraturasiyuqorijism gao’z-
o’zidano’tm aydidU+dA<_ TdS
29.Gaz m olekulalariningtartibsiz harakatiularninguzluksiz
ravishdaaralashibturishigasababbo’ladi, shuninguchunbir-birigategibturuvchiturlixilikkigaz
bir-biriningichigakiribketadiy`nidiffuziyalanadi. Shuningdek
gazlardagiichkiishqalanishvaissiqliko’tkazuvchanlik hodisalarigaz m olekulalarining
birjoydanikkinchiko’chishitufaylisodir bo’ladi.M olekulalarning harakatibilanbog`liq
bo’lganbuhodisalar ko’chishhodisalarideyiladi.M olekulalarningm olekulyar-
issiqlikharakatinatijasidadiffuziyadebataluvchihodisalartabiatdakengtarqalgan.
•Diffuziyadebbir-biribilanchegaradoshikkim oddaningm olekulalariningtartibsiz
harakatinatijasida o’zarokirishibketish(aralashish)jarayonigaaytiladi.
•Diffuziyahodisasinisbatangazlardasuyuqlik vaqattiqjism largaqaragandatez bo`ladi.
Diffuziyahodisasininem is fizikFizik tajribadaaniqlagan. B unday
hodisalarform ulabilanifodalanuvchiqonuniyatgabo`sunadi.Issiqlik
o’tkazuvchanlikhodisasigazyokiqattiqjism ningissiqroqqatlam dansovuqroqqatlam gaΔQissi
qlik m iqdoriningo’tishidaniborat. •Issiqlik o’tkazuvchanlikhodisasisodir bo`lishiuchunharorat
gradientim avjudbo`lishikerak. Ham m arealsuyuqliklar vagazlarningbir
qatlam iikkinchiqatlam iganisbatanko’chgandaozm iko’pm iishqalanishkuchlarivujudgakelad
iТezroqharakatqilayotgantom onidansekinroqharakatqilayotganqatlam gatezlatuvchikuchta’si
r qiladivaaksincha, sekinroqharakatqilayotganqatlam gatom onidantezroqharakat
qilayotganqatlam gasekinlantiruvchikuchta’sirqiladiIchkiishqalanishkuchlaridebataladiganbu
kuchlar qatlam larningsirtigaurinm abo’libyo’nalgan. Qatlam ningsirtidagiΔs
yuzaqanchakattabo’lsa, ichkiishqalanishkuchif ham shunchakattabo’ladivabir
qatlam danikkinchiqatlam gao’tganda,bukuchsuyuqlik oqim itezligi ningqanchalik tez
o’zgarishigaham bog`liq.-kattalik tezlik gradiyentidebataladivabir
qatlam danikkinchiqatlam gao’tgandatezlikningqanchalik tez o’zgarishiningko’rsatadi.
Ichkiishqalanishkuchiftezlikgradiyentigaproporsionalbo’ladi.
30.Realgaz — xossalarim olekula(atom )lariningoʻzarotaʼsirigabogʻliqgaz. Oddiy
sharoitdam olekulalarningoʻrtachapotensialenergiyasikinetik energiyasidananchakichik
boʻlgandaR.g.niidealgaz debhisoblashm um kin. B undaR. g. idealgaz krnunlariga
boʻysunadi. Yuqoribosim vapast tralardaR. g. idealgazdankeskinfarqqiladi.Van-der vaals tenglam asi-
real(idealboʻlm agan) gaz holatiniifodalaydigantenglam a. M olekulalar
hajm iningchekliliginiham dam olekulalararooʻzarotortishishkuchim avjudliginihisobga
olganholdachiqarilganhadichkibosim debyuritiladi.
31.K ondensatsiyavabug'lanishm ateriyao'z fazasinio'zgartiradiganikkitajarayondir.
K ondensatsiya- bugazsim onfazadansuyuqyokiqattiqfazagao'tish. B oshqatom ondan,
bug'lanish- busuyuqlikdangazgao'tish.K ondensatsiyavabug'lanishjarayonlaritabiatdaham ,
uydaham tez-tez sodir bo'ladi.Toʻyinganbugʻ- suyuqlik(yokiqattiqjism ) bilanbir xilkim yoviy
tarkibgaegavaubilanterm odinam ik m uvozanatdaboʻlganbugʻ. Suyuklik
bilanuningToʻyinganbugʻioʻrtasidadinam ik m uvozant m avjud:vaqt
birligiichidasuyuklikdanchiqayotganbugʻm olekulalarisonishuvaqtichidasuyuklikkaqaytibtushay
otganbugʻm olekulalarisonigateng. Rеalgazlardaesagaz m olеkulalaribir-
biribilano’zarotortishishvaitarilishkuchlaribilanta'sirlashadi,bundantashqarim olеkulalar xususiy
o’lcham gaega.Anashufaktorlarnihisobgaolib1873yildagollandfizigiVan-dеr-Vaals
rеal gazningholat tеnglam asinikеltiribchiqardi;bir m olgaz uchunbutеnglam a
quyidagiko’rinishdabo’ladi:bundaa,b- o’zgarm as m iqdorlar bo’lib,tajribayordam idatopiladi.
B osim uchunkiritilgantuzatisha/V2rеalgaz m olеkulalariorasidagio’zarotortishishkuchlarining
ta'sirinixaraktеrlaydi. Hajm gakiritilgantuzatishb- bum olеkulalarniengzich
joylashganeffеktiv hajm ibo’lib,o’zaroitarilishkuchlarinixaraktеrlaydi. SI da
bosim -P a,(10)tеnglam adahajm birligim 3/m olbo’lgandakattalik joul*m 3/m ol
hisobidao’lchanadi.Ixtiyoriy m assagaegabo’lgangaz uchunVan-dеr-Vaals tеnglam asiquyidagi
ko’rinishdayoziladi:bunda=M /μm olyar soni.Van-dеr-Vaals tеnglam asi
hajm ganisbatantеnglam abo’lib,butеnglam aniVan-dеr-Vaals izotеrm alariyorda
m idatahlilqilishm um kin. Dеm ak T=const
bo’lgandaP =f(V)funksiyagrafigidanT1>T2>T3>T4>T5tеm pеraturalar uchun
Van-dеr-Vaals nazariy izotеrm alariniolishm um kin. Gazlarnisuyultirish- gazlarnikritik
(chegaraviy)tem peraturadanpastroqtem peraturalardasiqishyoʻlibilansuyuqholatgaoʻtkazish.
K ritik tem peraturasiatrofm uhit tem peraturasi(am alda220K ) danyuqoriboʻlganCl2,SO2,NH3vab.
gazlarnisanoat m aqsadlaridasuyultirishuchunkom pressorlar vositasidasiqiladi, soʻngraissiqlik
alm ashtirgichdakondensatsiyalanadi.
32.QATTIQJISM — M ODDANINGSHAKL I TURGʻ UNAGREGAT HOL ATI. BU HOL ATDA M ODDA
ATOM L ARININGISSIQL IK HARAKATI UL ARNING M UVOZANAT VAZIYATL ARI ATROFIDA KICHIK
TEBRANISHL ARIDANIBORAT BOʻ L ADI. KRISTAL L VA AM ORFQJ.L AR M AVJUD. KRISTAL L ARDA
ATOM L ARNING M UVOZANAT VAZIYATL ARI FAZODA DAVRIY JOYL ASHADI. AM ORFJISM L ARD A
ATOM L AR TARTIBSIZ JOYL ASHGANNUQTAL AR ATROFIDA TEBRANADI. AM ORF" ATAM ASI
YUNONTIL IDAN"TUR EM AS", "SHAKL EM AS" DEB TARJIM A QIL INGAN. BUNDAY M ODDAL AR
KRISTAL L I TUZIL ISHGA EGA EM AS, UL AR KRISTAL L I YUZL AR PAYDOBO' L ISHI BIL ANYORIL IB
KETM AYDI. QOIDA TARIQASIDA, AM ORFTANANINGIZOTROPIKL IGI, YA' NI UNINGJISM ONIY
XUSUSIYATL ARI TASHQI TA' SIR YO' NAL ISHIGA BOG' L IQEM AS.M UAYYANVAQT ORAL IG' IDA
(OYL AR, HAFTAL AR, KUNL AR)INDIVIDUAL AM ORFJISM L AR O' Z-O' ZIDANKRISTAL L HOL ATIGA
O' TISHI M UM KIN. L IM ERL AR (YUN. POL YM ERES — KOʻ P QISM L ARDANTASHKIL TOPGAN)—
M OL EKUL AL ARI (M AKROM OL EKUL AL AR)BIR YOKI BIR NECHA TURL I KOʻ P SONL I
TAKRORL ANUVCHI GURUXL AR (M ONOM ER ZVENOL ARI)DANTASHKIL TOPGANYUQORI
M OL EKUL YAR M ASSAL I (BIR NECHA M INGDANBIR NECHA M IL L IONGACHA)KIM YOVIY
BIRIKM AL AR. M AKROM OL EKUL A TARKIBIDAGI ATOM L AR BIR-BIRI BIL ANASOSIY YOKI
KOORDINATSIONVAL ENTL IK KUCHI VOSITASIDA BOGʻ L ANGAN.P.TABIIY — BIOPOL IM ERL AR
(RKSIL L AR, NUKL EINKISL OTAL AR, TABIIY SM OL ADAR)VA SINTETIK (POL IETIL EN, POL IPROPIL EN,
FENOL FORM AL DEGID SM OL AL AR)P.GA BUL INADI.
SUYUQKRISTALLAR,SUYUQKRISTALLHOLAT,MEZOMORFHOLAT —
MODDALARNINGSUYUQLIK (OQUVCHANLIK)XOSSALARI HAMDA
QATTIQKRISTALLARNINGBAʼZIXOSSALARI (ANIZOTROPIYA)GA EGA
BOʻLGANORALIQ HOLATI. SUYUQKRISTALLAR HOSIL
QILGANMODDALARNING MOLEKULALARI TAYOQCHA YOKI
CHOʻZIQPLASTINKASIMONSHAKLDA BOʻLADI. TERMOTROP VA
LIOTROP XILLARGA BOʻLINADI. TERMOTROP SUYUQ
KRISTALLAR — MAʼLUMTRA ORALIGʻIDA MEZOMORFHOLATDA,
UNDANPAST TRADAQATTIQKRISTALL,YUQORI TRADA ESA ODDIY
SUYUKLIK HOLATIDA BOʻLADI (p+a/V^2)(V-b)=Rt (p+v^2 a/
V^2)(V-vb)=vRT
33.suyuqliklar bir qanсhaxususiyatlargaega:
hajm ibosim ta'siridajudakam o`zgaradivasiqilishgaqarshiligijudakatta;
harorat o`zgarishibilanhajm ioz m iqdordao`zgaradi;.сho`zuvсhikuchlargadeyarliqarshilik
ko`rsatm aydi;sirtidam olekulalararoo`zaroqovushoqlik kuchiyuzagakeladivausirt
taranglik kuсhinivujudgakeltiradi.Sirt taranglik — ikkixilfaza(jism )lar
chegaralanishsirtiningterm odinam ik tavsifi. Suyuklikninghajm i
oʻzgarm aganholdaqaytarizoterm ik sharoitdauningsirtinibir
birlikkaoshirishuchunsarflanganishbilan
ifodalanadi. B ukattalik J/m 2yokiN/m lardaoʻlchanadi.
Yangisirtnihosilboʻlishidabajarilganishsirt
qatlam idagim olekulalarningoʻzarotutinishkuchlariniyengib, suyuqlik
ichkarisidanyangim olekulalarnisirt
qatlam igaoʻtibqoʻshilishlarigasarf boʻladi. Natijadasuyuklikningsirt
qatlam igaqoʻshilganm olekulalar
qoʻshim chapotensialenergiyagaegaboʻladi
34.K apillyar hodisalar– birbirigaaralashm aydiganjism lar(m as,qattiq jism
bilansuyuqlik)ningtegishibturganchegarasirtidam olekulyarkuchlartaʼsiridayuza
gakeladiganfizik hodisalar. kapillyar(ingichka)naydagihoʻllaydigansuyuqlik
sirtibotiq,hoʻllam aydigansuyuklik sirtiqavariqboʻladi. Suyuqlik sirtining
egrilanishitufaylihosilboʻladigankapillyar bosim natijasidaidish(m as, kapillyar
nay)dagisuyuqlik m aʼlum balandlik hgakoʻtariladiyokipasayadi. B unda-£-
=pghform ulaoʻrinli. o—suyuqlikningsirt taranglikkoeffitsiyenta,r — suyuqlik
zichligi,g— erkintushishtezlanishi. B alandlik hnianiqlashuchunsuyuqlik
sirtiningegrilik radiusinikapillyarradiusiggaalm ashtiriladi:bunda:g—
kapillyarradiusi,9— chegaraviyburchak,dem ak,h=2a/prg. Suyuqlikningsirt
taranglik koeffitsiyentaqanchakatta, kapillyar nayningradiusibilansuyuqlik
zichligiqanchakichik boʻlsa, kapillyar naydasuyuqlik shunchabalandkoʻtariladi.
K . h.tabiatda, kundalik turm ushda,texnikadakattaroloʻynaydi.
Oʻsim liklarningoziqlanishi,organizm dam oddalar alm ashinuvi,tuproqvayer
ostisuvlariningkoʻchishi,gʻovak m oddalarningsuv shim ishi,
texnikadakengtatbiqqilinadiganflotatsiya(m asfoydaliqazilm alarniboyitish)jaray
oniK . h.gabogʻliq.Suyuqlikningsirt taranglik koeffitsientini
tom chiuzilishusulivaHalqaning uzilishusulibnaniqlanadi.
35.Elektrostatika— fizikaningharakatsiz elektr zaryadlar m aydonivaularningoʻzarotaʼsirini
oʻrganadiganboʻlim i. Harakatsiz elektr zaryadlar hosilqilganelektr m aydonelektrostatik
m aydondeyiladi.E.ningasosiy tenglam alariM aksvelltenglam alariningxususiy holidir. Elektr
zaryadlar harakatsiz boʻlsa, yaʼnielektrtokiboʻlm asa,m agnit m aydonboʻlm aydi, elektr
m aydonesaoʻzgarm asdansaqlanadi. Tashqielektrostatik m aydontaʼsiridaelektrlanm agan
jism larningsirtidaelektr zaryadlar paydoboʻlishhodisasielektrinduksiyayokielektrostatik
induksiyadeyiladi.Elektr m aydon— elektr zaryadlar yokioʻzgaruvchanm agnit m aydonhosil
qilganfizik m aydon. Vaqt boʻyichaoʻzgarm aydiganElektr m aydonelektrostatik m aydon).
Elektr m aydontushunchasinibirinchiboʻlibM . Faradey 19-asr 30-yillaridakiritgan. Elektr
m aydonm ateriyaningm aydonkoʻrinishidir.
36. atom lar m usbat zaryadlanganyadronayadroatrofidabеrk orbitalarbo’yicha
aylanadiganelektronlardaniborat. Zaryadlanm aganjism atom laridaelеktronlarning
m anfiy zaryadlariyig’indisiyadroningm usbat zaryadigatеng.B unday jism larni
elеktronеytraljism lar debataladi. Agar birorta'sir natijasidaelеktronеytrallik buzilsa,
bunday jism zaryadlanganbo’ladi. Jism dagim anfiyzaryadlar m usbat zaryadlardan
ortiqbo’lsa, jism m anfiy zaryadlangan, aksincham usbat zaridlangandеyiladi.
Ikkijism ningo’zarobir-biribilanta'sirlashuvitufaylibirjism dam a'lum m iqdordam anfiy
zaryadvujudgakеlsa, ikkinchijism daxuddishuncham iqdordam usbat zaryad
vujudgakeladi. Dem ak, zaryadlar yangidanpaydobo’lm aydiham , yo’qolm aydiham .
Ularjism lardam avjud,faqat birjism danikkinchijism gayokijism ningbir qism idan
ikkinchiqism igako’chadi, хolos. B uхulosazaryadningsaqlanishqonunideyiladi. elektr
m aidonningixtiyoriy nuqtasidagim aydonkuchlanganligi
degandashunuqtagaolibkirilganbirlik zaryadgata'sir etuvchikuchbilan
xarakterlanuvchifizik kattalik tushiniladi. Elеktr m aydonkuchlanganligivеktor
kattalik bo’lib,uningyo’nalishim aydonningtekshirilayotgannuqtasigaolibkirilgan
birlik m usbat zaryadgata’sir etuvchikuchningyo’nalishibilananiqlanadi.
(3)- ifodadanfoydalanib, elektr m aydonkuchlanganliginingbirligisifatidashunday
nuqtaningkuchlanganligiolinadiki,bunuqtadagibir birlik zaryadgam aydon
tom onidanbir birlik kuchta'sir qilishilozim . O’lchov birligiSI da-N/K l,SGSEda
dina/SGSEq.Agar elеktr m aydonnibir nechazaryad
vujidgakeltirayotganbo’lsanatijaviy m aydonningkuchlanganligi
alohidazaryadlartufaylivujudgakelayotganelektr m aydonkuchlanganliklarining
vektor yig’indisigatengbo’ladi, yani
ifodam aydonlar superpozitsiyaprinsipini
ifodalaydi. K ULONQONUNI — bir-biridanm aʼlum m asofadajoylashganikkitanuqtaviy elektr
zaryadningoʻzarotaʼsir kuchiniifodalaydiganelektrostatikaningasosiy qonuni. bir xilishorali
zaryadlanganjism lar o’zaroitarishadi,qaram a-qarshiishoralizaryadlanganjism lar esao’zaro
bir-biribilyantortishadi. Nuqtaviy zaryad
orasidagio’zarota'sir kuchikattaliginifransuz fizigiSh. K ulontajribalar asosidaaniqladi.
37.m aydonpotensiali esa, sinovchiqozaryadningelektrostatik m aydonixtiyoriy nuqtasidagi
potensialenergiyasiyeningshuzaryadm iqdoriganisbatibilananiqlanadiganfizik kattalikka
aytiladi, ya’ni:P otensialsonjihatidanbirlik m usbat zaryadnin
m aydondagim uayyannuqtadagipotensialenergiyasigatengdir. Zaryadlar
sistem asihosilqilganm aydonpotensialisistem atarkibigakirganhar bir
zaryadningalohidahosilkilganm aydonpotensiallarialgebraik yig’indisigatengdi
Elektr kuchlanish— elektr vatashqikuchlarningbirlik m usbat zaryadnizanjirninganiq
bir qism idakoʻchirishidabajarganishigatengboʻlganfizik kattalik. Elektr kuchlarning
zanjir qism idabirlik m usbat zaryadnikoʻchirishdabajarganishishuqism uchlaridagi
potensiallarfarqi(f,—F2) gateng. Tashqikuchlarningbirlik m usbat zaryadni
koʻchirishdabajarganishiesazanjirningshuqism idagielektr yurituvchikuch(e.yu.k.)
yegateng. SI daElektr kuchlanishningbirligivolt. Elektr kuchlanishnivoltm etr
yordam idaoʻlchanad
38.Toklio’tkazgichdaelеktr m aydonm avjudbo’ladi,uelеktr zaryadlargata'sir etadi
ham daularnim aydonkuchlariyo’nalishidaharakatlanishgam ajbur etadi. Elеktr
m aydonningasosiy m iqdoriy xaraktеristikasibo’libkuchlanganlik Еxizm at qiladi.
K uchlanganlik m aydonningko’rilayotgannuqtasidam usbat elеktr zaryadbirligiga
ta'sir etadigankuchsifatidaaniqlanadi. Agar m usbat zaryadqgakuchFta'sir
etayotganbo’lsa(5-rasm ),uholdashunuqtadagikuchlanganlik quyidagichabo’ladi:
Е=F/q,K uchlanganlik vakuchqorashrift bilanko’rsatilgan, chunkiular fizik vеktorlar,
ya'nifazodam uayyanyo’nalishgaegabo’lganka-taliklardir. K еyinchalik,fqat
kuchlanganliknihisobgaolishzarur bo’lgandauЕm bilanbеlgilanadi.Zaryadlangan
tekislik (plastinka) uchun unga parallel turgan
tekisliklar ekvipotensial sirtlar boladi. Gauss teorem asi— elektrostatikaningasosiy
teorem asi. B erk sirt orqalioʻtayotganelektr m aydonkuchlanganligi£oqim ibilanshu
sirt ichidajoylashganzaryadqkattaligiorasidagibogʻlanishniifodalaydi. B erk sirt
5orqalioʻtayotganoqim jV shusirtningham m aelem entlariorqalioʻtayotganoqim lar
yigʻindisigateng. Ostrogradskiy – Gauss teorem asiningtadbiqlari
1)B irjinslitekis zaryadlangancheksiz tekislik m aydonikuchlanganligi:
Yuzabirligigato’g’rikeladiganzaryadm iqdorigasonjihatdantengkattalik, zaryadning
sirt zichligidebyuritiladi.
Yasovchikuchlanganlik vektorigaparallel,tekislikkanisbatansim m etrik silindrik sirt ajratam iz.
Ta’rifgako’ra:Silindr yasovchiE-elektr m aydonkuchlanganlik chiziqlarigaparallelbo’lib,
uningyonsirtigao’tkazilgannorm alpibilanpi/2 burchaknitashkile tishitufayli(9)-
ningbirinchihadinolgatengbo’ladi. M aydonkuchlanganligioqim iGauss teorem asigam uvofiq,
39.Zaryadlizarralarningko’chishielеktrtokinivujudgakеltiradi. B uhodisadazaryadtashuvchilar
turlichabo’lishim um kin. B a'zihollarda,m asalan, elеktrolitik o’tkazuvchanlikda
yokisiyraklangangazlardavujudgakeladiganm usbat ionlar bo’lganzaryadlanganatom lar
yokim olеkulalar(ionlar)zaryadtashuvchilar bo’ladi. B oshqa hollarda toknielеktronlarnin
gharakativujudgakеltiradi. Elеktrtokitok kuchidеbataluvchikattalik bilanхaraktеrlanadi. B iror
yuzadano’tuvchiI tok kuchishuyuzadanvaqt birligidao’tuvchielеktr
m iqdoribilano’lchanadiganfizik kattalikdir. Agar qelеktr m iqdorio’tgan
bo’lsa, I tok quyidagigatеngbo’ladi:I=q/tB iror yuzadano’tayotganI tok kuchivaqt
o’tishibilano’zgarm asabunday toknio’zgarm as tok dеyiladi. SGS sistеm adatok
kuchibirligiuchunm a'lum yuzadan1sеkunddabir SGS birlik elеktr m iqdorio’tgandagitok
kuchiolinadi. B ubirlik kichikbo’lganisabablipraktik sistеm adatok kuchibirligiuchunbiror
yuzadanbirsekunddabir kulonelеktr m iqdorio’tgandagitok kuchiolinadi;tok kuchiningbu
birligiam pеr dеyiladi.Tok kuchiningam pеr vaelektrostatik birligiorasidagibog’lanishquyidagi
shartdananiqlanadi:1Am per=1kulon/1sekund=3x10^9SGS tok kuchibirligi. Om qonunitok
kuchio’tkazgichningbirqism iuchlaridagipotеnsiallarayirm asigato’g’riproporsionalvao’tkazgic
hningshuqism iqarshiligigatеskariproporsionalekanliginiko’rsatadi.