6. Xonliklar davri tarixiy geografiyasi Tayanch iboralar

Xiva iqtisodiy markazlari

Savdo munosabatlarining taraqqiyoti Xorazmni Buyuk Ipak yо‘lining Markaziy tarmoqlari kesishgan markazlardan biriga aylanishiga, turli sohalarga ixtisoslashgan ayniqsa, savdo munosabatlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bо‘lgan savdo markazlarining vujudga kelishiga olib kelgan.

Butun Sharq shaharlari iyerarxik tuzilishidagi muayyan shaharlarning tutgan о‘rni, kо‘p hollarda, uning ijtimoiy - iqtisodiy imkoniyati va karvon yо‘llari bilan aloqasi, savdo munosabatlariga qanday tortilganligi bilan belgilangan. Xullas, aynan shu sabablarga kо‘ra, Xorazm savdo markazlari tо‘g‘risidagi turli–tuman ma’lumotlar IX asrdayoq paydo bо‘la boshlagan edi. Shaharlarning taraqqiy qilishda savdoning ahamiyatini sharq geograflari, tarixchi va sayyohlari ham tushunib yetganlarki Xorazm shaharlari tavsifnomasida, albatta, bozorlar, karvonsaroylar, atrofidan qanday karvon yо‘llari о‘tganligi haqida qayd qilib о‘tganlar. Bu asarlar Xorazm savdo markazlari haqida ma’lumot beruvchi birinchi darajali va tengi yо‘q manbalar hisoblanadi. Bular ichida Istaxriy va Muqaddasiy asarlari ayniqsa ajralib turadi. Chunki ular asarlarida Xorazm savdo markazlarining tavsifi, Xorazm iqtisodiy geografiyasi, shaharlar va qishloqlarning savdo munosabatlari, bozorlari va karvon-saroylariga katta e’tibor berilgan. Umuman, IX-XIII asrlar manbalarining deyarli barchasida Xorazm nafaqat Movarounnahr balki butun Musulmon Sharqining eng taraqqiy qilgan, shaharlari kо‘p, dehqonchilik chorvachilik, hunarmandchilik gullab-yashnagan, va, bu bilan bog‘liq ravishda savdo munosabatlari juda rivojlangan hududlardan biri sifatida kо‘rsatib о‘tiladi. Ammo, bu iqtisodiy va madaniy yuksalish mо‘g‘ul boqini munosabati bilan biroz tо‘xtab qolgan. Bir oz vaqtgacha Xorazm shaharlari vayrona ichida qoldi. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, mо‘g‘ul bosqini ham juda qadimdan shakllanib, rivojlanib kelayotgan Xorazm shahar madaniyati tarqqiyotini butunlay tо‘xtatib qо‘ya olmadi. Xorazm vohasi mehnatkashlarining yaratuvchanlik mehnati tez orada, iqtisod va madaniyat bilan bir qatorda, Xorazm savdo markazlarining, ayniqsa uning Oltin О‘rda davlati tarkibiga kirgan qismi (mо‘g‘ul bosqinidan sо‘ng Xorzm Oltin О‘rdaga kiruvchi Shimoliy Xorazm va Chig‘atoy ulusiga kiruvchi Janubiy Xorazmga bо‘lingan edi) shaharlarning о‘z qaddini tiklab olishga olib keldi.