6-modul. Avtomobilning ekspluatatsion xususiyatlari 1-mavzu. Avtomobilning ekspluatatsion xususiyatlari. Reja

Mexanik friktsion pog’onasiz uzatmalar
Mexanik friktsion pog’onasiz uzatmalar (ular ko’pincha variatorlar deb ataladilar) yetakchi va yetaklanuvchi qismlar orasidagi bog’lanishga ko’ra bevosita kontaktli va pona-tasmali bo’ladi. Bunday uzatmalarda mexanik harakatni uzatish uchun ishqalanish kuchidan foydalaniladi. Friktsion uzatmalarda ichki avtomatizm yo’q, uzatish sonini o’zgartiruvchi maxsus avtomat boshqaruv tizimlari kerak. Bundan tashqari harakatni boshlash uchun ilashish muftasi kerak.
Friktsion kontaktli uzatma. 9-rasmda bevosita kontaktli pog’onasiz uzatma keltirilgan. Kichik yengil avtomobillarida o’rnatilgan. Bundan tashqari, ushbu uzatma stanoksozlikda keng qo’llaniladi. Etakchi val 1 bilan sharikli yuklovchi qurilma yordamida bog’lik bo’lgan val 8 da yetakchi disklar 3 va shponkalar 5 o’rnatilgan. Disklar o’qi bo’ylab harakatlanishlari mumkin. Disklar orasida o’zining o’qlariga nisbatan erkin aylanadigan roliklar 9 o’rnatilgan.Uzatmani barcha elementlari prujina 7 bilan bir-biriga siqilgan. Siqish kuchi uzatilayotgan burovchi momentga proportsional. Burovchi moment oshishi bilan shariklar o’zgaruvchan qirqimli arikchalardan g’ildirab val 8 ni suradi va prujina 7 ni siqadi. Shu tufayli disk va rolik orasida kontakt kuchi oshadi. Uzatmada bir vaqtda ikkita tor ishlashi uning o’lchamlarini kichiklashtirib, yetaklanuvchi valda o’q bo’ylab ta’sir etuvchi kuchlarni muvozanatlaydi.

13-rasm.Friktsion kontaktli variator.
1- yetakchi val; 2-shariklar; 3 va 5-yetakchi disklar; 4-yetaklanuvchi disk; 6-yetaklanuvchi val; 7-prujina; 8-val; 9-roliklar; 10- rolikning ayrilari; 11-richag.
Etakchi diskni aylanishi roliklar orqali yetaklanuvchi diskka o’tadi. Shunda uzatish soni:

bu erda: S-ishqalanuvchi kontaktlar yuzasida nisbiy sirpanish;
R₁,R₂- tegishli ravishda yetakchi va yetaklanuvchi disklarni radiuslari.
Uzatish soni birdan kichik bo’lishi mumkin, roliklar gorizontal o’qqa parallel joylashganda uzatmani uzatish soni 1 ga teng bo’ladi. Variatorning uzatish soni roliklarni disklarga nisbitan joylashishiga bog’lik. Variatorning umumiy FIKti 0.90..0.94 atrofida. Ish muddati kontaktlarda kuchlanish 2000...3000MPa bo’lganda ko’p emas. Kuchlanish 800...1000MPa ga tushirilganda keskin oshadi, lekin bunda uzatmani o’lchamlari avtomobilda o’rnatib bo’lmaydigan darajada oshadi.
Friktsion pona tasmali uzatma. Bunday uzatmali avtomobillar soni dunyodagi avtomobillarning umumiy sonidan taxminan 2% tashkil etadi. Uzatmani ish printsipi pulat tasma o’rnatilgan yetakchi va yetaklanuvchi shkivlarni kengayishi va torayishi mumkinligiga asoslangan. Shkivlarni kengaytirish va toraytirish ularning yarmini o’q bo’ylab surib amalga oshiriladi. Buning uchun ular gidrotsilindrlar bilan ulangan. Gidrotsilindrlarga moyni bosim ostida tizimda o’rnatilgan maxsus moy nasosi haydaydi. Shkivning yetakchi qismiga harakat umumiy karterda joylashtirilgan planetar reduktor orqali bajariladi. U o’z navbatida ko’p diskli tormoz mexanizmi va ko’p diskli ilashish muftasi orqali boshqariladi. Shu ilashish muftasi avtomobilni o’rnidan qo’zg’alishida ham ishlatiladi. Shkiv kengayayotganda po’lat tasmani shkiv o’qiga yakinlashishiga, torayayotganda po’lat tasmani siqib chiqarilib, uni shkiv o’qidan uzoqlashishiga olib keladi. Uzatmani uzatish soni po’lat tasmani shkivlarda joylashish radiuslarini nisbati bilan aniqlanadi. Tsilindrik asosiy uzatmani harakatga keltirish uchun oraliq uzatma o’rnatilgan. Variatorning maksimal FIKi 0,9 dan oshmaydi, bu esa pog’onali mexanik uzatmalar qutisining FIKidan ancha past.
Yuqorida keltirilgan mexanik pog’onasiz uzatmalarning xususiyatlari quyidagicha:
Afzalliklari: - uzatish sonining pog’onasiz o’zgarishi.
Kamchiliklari: - uzatish sonini o’zgartiruvchi ichki avtomatizm yo’q;
- ishqalanish mavjudligi tufayli FIK ni past;
- uzatish sonini o’zgartirish diapazoni birmuncha kichik;
- konstruktsiyasi murakkab.
Gidravlik pog’onasiz uzatmalar. Ushbu uzatmalar avtomobillarda boshqa turdagi pog’onasiz uzatmalarga nisbatan ko’p ishlatiladi. Gidravlik pog’onasiz uzatmalar gidrostatik (gidroxajmli) va gidrodinamik turlarga bo’linadi.
Gidrostatik (gidrohajmli) pog’onasiz uzatmalar. Gidrohajmli uzatmalarda mexanik harakatni uzatish uchun yopiq hajmda siqilgan suyuqlikning statik energiyasidan foydalaniladi. Ular o’zaro trubkalar bilan birlashtirilgan avtomobil dvigateli aylantiriladigan gidronasos va yetakchi g’ildiraklar bilan bog’lik gidromotorlardan tashkil topgan. Gidromotor suyuqlikning statik bosimini hosil qilib, gidromotorga trubkalar orqali uzatadi, gidromotor esa shu bosimni mexanik harakatga aylantiradi. Suyuqlik oqimida uzatilayotgan quvvat oqim bosimini suyuqlikni sarfiga kupaytirib aniqlash mumkin:

bu erda: ρ-suyuqlikning zichligi, kg/m3;
Gidroagregatlarni konstruktsiyasiga bog’liq ravishda tizimda bosim 10...50MPa bo’lishi mumkin. Gidrohajmli uzatma harakatni to’g’ri (motordan g’ildiraklarga) va teskari (g’ildiraklardan motorga) ham uzatishi mumkin. Ushbu uzatmalar gidroagregatni konstruktsiyasiga ko’ra vintli, shesternyali, parrakli (shiberli) va porshenli bo’lishi mumkin. Avtomobillarda asosan porshenlilarning ikki turi: radial-porshenli va aksial-porshenli ishlatiladi. Gidrohajmli uzatmalarda uzatish sonini o’zgarishi avtomatik ravishda kechmaydi. Shuning uchun maxsus mexanizmlar o’rnatiladi. rasmda gidrohajmli transmissiiyani ikki varianti ifodalangan (a) gidromotorlar g’ildirakda o’rnatilgan, (b) gidromotor asosiy uzatmadan oldin o’rnatilgan.

14-rasm. Gidroxajmli yuritmali avtomobillar sxemalari
Gidrohajmli transmissiya quyidagi afzalliklarga ega:
- dvigateldan yetakchi g’ildirakka moment uzatilganda uzatish soni pog’onasiz o’zgaradi;
- transmissiyaga xos ilashish muftasi, kardan uzatma, asosiy uzatmalarning zaruriyati yo’q;
- transmissiyasi reversiv;
- avtomobil oldinga va ketinga yurayotganda uzatmalarda bir xil burchak tezligiga ega bo’lish mumkin;
- avtomobil pastlikka tushayotganda va tog’li yo’llarda uning reversivligi dvigatelni tormoz sifatida samarador ishlashini ta’minlaydi;
- transmissiya uchun funktsiyasi giperbola ko’rinishida bo’lishi, avtomobilning eng maqbul tortish xususiyatini ta’minlaydi, joyidan qo’zg’alishi ravon bo’ladi, shig’ov olishi yaxshilanadi;
- gidrotizim hajmi yopiq bo’lib, ishchi suyuqlik sarfi kam.
Shu bilan birga gidrohajmli transmissiya kamchiliklarga ham ega:
- gidrohajmli uzatmalarda o’z-o’zini rostlash xususiyati yo’q;
- tutashgan qismlari katta aniqlik bilan tayyorlanishni talab etadi;
- ulovchi quvurlar (trubkalar) katta bosimda ishlaganda ishonchli emas;
- chidamliligi past;
- massa va o’lchamlari katta, tannarhi yuqori.
Konstruktsiyasiga ko’ra GN va GM (gidromotor) vintsimon shesternyali, parrakli va porshenli bo’lishi mumkin. Avtomobillarda asosan radial-porshenli (a)va aksialno-porshenli (b) gidroagregatlar o’z o’rnini topdi. Bunday uzatmalar avtomatik ravishda uzatish sonini o’zgartira olmaydi. Buning uchun uzatilayotgan suyuqlikni portsiyasini o’zgartiruvchi maxsus mexanizmlar mavjud.
Gidronasos va gidromotorning ish jarayoni shundayki, tizimdagi ishchi bosim 10...50 MPa ga etib, uzilib-uzilib o’zgaradi. Gidronasosda gidromotorlardan qaytayotgan ish suyuqligining bosimi keragidan ortiqcha bo’lib, 1 –1,2 MPa ni tashkil etadi.
Gidrohajmli transmissiyaning tavsiflari uning kinematik uzatish soni -Ugk , kuch uzatmasi uzatish soni -Ugkch , va f.i.k. - hisoblanadi. Ular quyidagicha aniqlanadi:

bu erda: -gidronasos va gidromotorlarning burchak tezliklari, s^-1;
Mn,Mm-gidronasos va gidromotor vallaridagi burovchi momentlar,
Nn,Nm-gidronasos va gidromotor vallaridagi quvvatlar, kVt.
Gidrohajmli transmissiyaning f.i.k. bo’ladi. =89,0...85,0.