6-Мавзу: Темур ва Темурийлар даври фалсафаси

Temuriylar davri va o’rta asr falsafasi

Reja:

1. 
   Temur va Temuriylar davri falsafasi, uning axamiyati.
   
2. 
   Temurning xayoti, faoliyati, jaxon va vatan tarakkiyotidagi urni.
   
3. 
   Ulugbek – urta asr madaniyatining atokli vakili.
   
4. 
   Navoiyning falsafiy karashlari.
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Amir Temur Ibn Taragay Baxodir (1336-1405) Kesh shaxri (xozirgi SHaxrisabz) yakinidagi Xuja ilgor kishlogida tavallud topdi. Uning eng asosiy tarixiy xizmatlari tatar-mugul boskinchilik vayronkorliklarga Karshi kurashib Urta Osiyoni ulardan xalos etdi. Mayda fiodal, mulkdorlarning uzaro nizolarga barxam berib kuchli markazlashgan davlat barpo etdi. Mamlakatda tartib-intizom konun ustuvorligini ta’minladi. Uning davrida «kuch adolatdadir» tamoyili olga surildi. Uzga mamlakatlar Bilan mustaxkam alokalar urnatdi. Temuriy davrida tasavvuf ta’limoti keng tarkalgan tasavvuf ta’limotini, turli nizo va janjallardan bartaraf etish, inson – vatanparvarlik goyalarini tarkatishda foydalangan tugri va sofdil bulish, zino va faxsh ishlarni kilmaslik, xarom ishlardan kochish, xalol ishlash va kasb egallash, muxtojlarga mexr-muruvvat kursatish kabilarni olga surgan.

Darxakikat, milliy dunyokarashlarga, an’analar va extiyojlarga asoslanmagan xar kanday davlat tizimi uzokka bormaydi, uni xalk tan olmaydi.
Xush bizda yaratilgan bebaxo moddiy va ma’naviy yodgoliklarga munosabat kanday? Asrlar davomida shaklangan moddiy me’rosimizning axvoli kanday? Urta Osiyo xalklari kadimdan uz zaminida bebaxo moddiy va ma’naviy yodgorliklar yaratdi, xususan Somoniylar, Gaznaviylar, Temuriylar, Ulugbek, Xusayn Boykaro. Xiva xoni Muxammad Raximxon, Kukon xoni Umarxon, Nodirabegimlar davrida bebaxo kutubxonalar yaratildi. Afsuski, XIX asrga kelib bu boyliklarimizni zuravonlar tomonidan tashib ketish kuchayib ketdi.
Rus istibdodi va zulmi xalkimizning nafakat moddiy turmush sharoitiga balki uning ma’naviyatiga xamda milliy kadriyatlarining oyok osti kilinishiga olib keldi.
Ma’lumki, xalkimizning kadimdan yashab kelgan joylarga boglanganlik, kuchib yurishga moyillikning yukligi respublika axolisiga xos xususiyatdir. Mana shu xususiyat, uzbek xalkining kadimiy urf-odatlariga, an’analariga boy bulishiga xizmat kilgan.
Darvoke, Uzbekiston tarixan shundan joy bulganki, bu erda kuxna savdo yullari (mashxur buyuk ipak yuli) daryolar, voxalar, vodiylar axolining xayotida muxim axamiyat kasb etgan. Kushni davlatlar bilan tashki alokalar turli madaniyatlarning uzaro bir-birini boyitish jarayonini keltirib chikargan. Ana shu tarika asrlar davomida tuplangan, boyigan ma’naviy meros bugungi kunda xam va bundan keyin xam tarakkiyotga xizmat kiladi. Ma’naviyat shunday kimmatbaxo mevaki, u insonga ona suti, ota namunasi, ajdodlar ugiti bilan birga singadi. Ma’naviyat uz xalkining tarixini, madaniyatini. Vazifalarini chukur bilish va tushinib etishga suyangandagina kudratli kuchga aylanadi. Bizning ma’naviyatimiz asrlar davomida million-million kishilar takdiri bilan shakllangan.
Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov ma’naviyat tugrisida kuyidagi suzlarni aytadi: “Ma’naviyat takdirning exsoni emas. Ma’naviyat inson kulida kamol topishi uchun u kalban va vijdonan akl va kul bilan mexnat kilishi kerak”.
Binobarin bugungi kunda Urta va YAkin SHark xalklari, xususan uzbek xalkining ilgor madaniy, ijtimoiy-falsafiy merosi, undagi umuminsoniy, axlokiy kadriyatlar, xurfikrlik va ayniksa, diniy oriflik an’analarining yanada chukurrok va xar taraflama urganish kun tartibiga kuyilmokda. Bu bir tomondan Turkiston xalklarining madaniyat tarakkiyotiga kushgan xissasini kamsituvchi, mensimovchi irkchilikdan, nigilistik va ovropaparastlikdan iborat nazariyalarning ilmiy asossizligi va bir tomonlamaligini kursatib berishga xizmat kiladi. Ikkinchi tomondan SHark xalklari katorida Uzbek xalkining xam ilgor ma’naviy, axlokiy madaniy va ilmiy merosidagi insonparvarlik, muxabbat, dustlik, mexnatni sevish, odamiylik butun jonzot tabiatga mukaddas ma’no beruvchi mexr-muxabbat va asrab avaylab munosabatda bulish, insonni ruyi-zaminning Gultojisi deb karash muxim axamiyat kasb etadi. SHuningdek, tabiat va insonga yangicha munosabatda bulish goyalari jamiyatimiz kishilarining ma’naviy ekologiya madaniyatining e’zozlash ruxida tarbiyalashni xam takozo etadi.
SHuni aloxida ta’kidlash kerakki, inson akli va kuli bilan nimaiki yaratmasin, ular goya va tushuncha, bilim, iste’dod, kobiliyat sifatida shakllangan ma’naviyat zaminida yuzaga keladi. CHunki, shaxs ma’naviyati millat, davlat, jamiyat ma’naviyatining bir bulagidir. SHaxsning ma’naviy kamoloti odamlar urtasidagi kup kirrali munosabatlar, jamiyat xayotidagi sharoit va imkoniyatlar asosida amalga oshadi.
Bunday imkoniyat mamlakatimiz mustakillikka erishgan kundan boshlab yuzaga chikdi. Zotan, “Biz barpo etayotgan yangi jamiyat yuksak ma’naviy va axlokiy kadriyatlarga tayanadi va ularni rivojlantirishga katta e’tibor karatadi. Bu jarayon milliy istiklol goyasi va mafkurasiga usib kelayotgan yosh avlodni vatanparvarlik ruxida tarbiyalanishga asoslanadi.”
Garchi ma’naviyat ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy sharoitlar ta’sirida shakllansa-da, uning jamiyat moddiy xayoti sharoitlariga bevosita boglik bulmagan nisbiy mustakil tomonlari xam bor. Jamiyat tarakkiyoti xakidagi xar kanday goyalar, karashlar avvalo insonning ijodiy tafakkurida shakllanadi, keyin e’tikodga aylanib, uning xayotiy faoliyatiga, jamiyat tarakkiyotiga yunalish beradi. Ma’naviyatning muayyan maksadlar bilan boglangan inson faoliyatiga ta’sir etishi esa ma’rifiy, tarbiyaviy, mafkuraviy tadbirlar asosida amalga oshadi. Zero mafkura insonni-inson orkali tarbiyalash omili xamdir. Bu omil kishilarning tabiiy extiyojlari tufayli yanada xayotbaxsh mazmun kasb etadi.
Uz davrida deyistik va panteyistik dunyokarashga asoslangan falsafiy ta’limotlar xam rivojlangan bulib Urta Osiyo mutafakkirlari bu ta’limotlarga tankidiy nuktaiy nazardan yondashgan xususan Temur va Temuriylr darida yashab ijod etgan mutafaakkirlar xam Farobiiy Ibn Sino Beruniy kabi allomalrning ilmiy falsafiy me’rosini davom ettirib diniy falsafiy ta’limotlarni falsafani ilmiy dunyokarishini nazariy asosga kuishida keng foydalanganlar Roziy Farobiy , Beruniy , Ibn Sinolar olam inson va xudoning uzaro munosabatlarini fakat irotsionalistik va taakdirchilik nuktaiy nazardan izoxlash urniga Panteyislik va Deyistik ta’limotlarni ilgari surganlar 8-13 asr SHark mutafaakirlarining ijtimoiy siyosiy karashlari jamiyat davlat va insonning shaxsiy xayotida xukumron tabakalar avliyolar, paygambarlar uynaydigan rolni akliy insonparvarlik nuktaiy nazardan xal kilishga yordam beradi . Xudo olamdagi takdiri - azalni moxiyatan bilangili uni uzi urnatganliga karamay olam va undagi ishlar shu jumladan inson irodasi va faoliyati utkinchi uzgaruvchi bulganligi uchun ularni bilish ularga aralashdan yukori turadi . Buning ustiga dunyoning ishlariga biror ishlarga aralashib ularni uzgartirib tuzib turish xudoning donoligi va adolatliligiga zid etadi , tabiat va inson xayotida tabiat konunlari inson xayotida esa uning akli erkin irodasi xukumronlik kiladi bu esa paygambarlar faylasuflarni insoniyat jamiyatini fozil jamiyatga (madina) insonnni uzini esa komil insonga aylantirish tarbiyalash ularga ma’naviy raxbarlik kilishga takozo etadi . Farobiy , Roziy , Beruniy , Ibn Sino mutafakkirlar , paygambarlar va faylasuflar insoniyat jamiyatini fozil jamiyatga aylantirishlari zarurligi bu ularning iloxiy va insoniy burchlari ekanligi goyasi ilgari surilgan Temuriylar davrida Ulugbek va maslakdoshlari shogirdlari ilmiy - falsafiy dune karashni rivojlantirishga ulkan xissa kushganlar shuningdek 15 va undan keyingi asrlarda Turkistondagi ijtimoiy va falsafiy fikr rivojiga Alishen Navoiy xam katta xissa kushgan. Navoiy dunyokarashi asoslarini uning vaxdad-ul vujud (panteizm ) ta’limotiga kushgan xissasi Kalom , shariatga tasavvufga bulgan munosabatining favkulotda jixatlari oriflik jixatlari , oriflik dunyokarashi va axlokiy - didaktik pozitsiyasi siyosat davlat fozil jimiyat oila Komil inson va shaxs tugrisidagi bir butun nazariyalar tashkil kiladi . Naviiy dunyokarashi, ijodi va faoliyatini yana bir uzaga uning turkiy xalkalarning jeaxon tarakkiyotidagi urni va tarixiy missiyasi tugrisidagi uylari turkiy tilimizning butun Turon zaminga sochilib ketgan suz lagjalari boyliklarini tuplash uning adabiy til ilm fan falsafa va yuksak san’at tili darajasiga kutarish soxasidagi sayi xarakatlarida uz ifodasini topgan .Alisher Navoiyning ijtimoiy falsafiy karashlari insonparvarlik goyalari tarixiy an’nalarning yuksak davomi kelajakdagi jamiyat ma’naviy kamolotining muxim omili buldi .
Xulosa
Temuriylar sulolasining yana bir kuzga kuringan vakili Z.M.Bobur xisoblanadi uning ijtimoiy siyosiy axlokiy karashlari u koldirgan juda boy ma’naviy me’ros - Devonlari Boburnoma asari SHariat asoslari bayoni bulgan Mubayyan risolasi baddiyat nazariyasi buyicha Aruz risolasi kabi asarlari goyat axamiyatlidir . Bu asarlardan eng mashxuri Vasiyatnoma xiisoblanadi u bu asarda valiaxt etib tayinlangan ugli Xumoyunga uz vasiyatini yozib koldiradi . Boburning asarlaridagi insonparvarlik goyalari etikodlilik , bagrikenglilik ,adolatparvarlik , inson sha’nini yuksak tutish nishonalariga kura xozirgi Uzbekiston milliy mafkurasining ustivor kadriyatlariga xozirgi ijtimoiy tarakkiyotning asosiy yunalishi va maksadlariga tamom ila xamoxang ekanligini kursatadi . Bobur tuzgan Risolai volidiya asari xam uning falsafiy ilmiy ijtimoiy axlokiy axamiyati jixatidan bugungi kunda aloxida kimmatga ega.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   I.A.Karimov «Istiklol va ma’naviyat» T., 1994 y.
   
2. 
   I.A.Karimov «Ma’naviy yuksalish yulida» T., 1998 y.
   
3. 
   I.A.Karimov «Donishmand xalkimizning mustaxkam irodasiga ishonaman» «Fidokor» gazetasi, 2000 yil 8 iyul.
   
4. 
   Falsafa lugati. T., 1978 y.
   
5. 
   «Osnovы filosofii» M.,1997 g.
   
6. 
   «Ma’naviyat yulduzlari» T., 1999 y.
   
7. 
   «Boburnoma» T., 1989 y.
   
8. 
   «Temur tuzuklari» T., 1991 y.