6-Mavzu: Qishloq xo’jalik ekologiyasi. Reja

6-Mavzu: Qishloq xo’jalik ekologiyasi. 

Reja: 

1.Qishloq xo’jalik ekologiyasi haqida tushuncha. 

2.O’simlikni himoya qilishda ishlatiladigan pestitsidlarning ta’siri. 

3. Qishloq ho’jaligida ishlab chiqarishda chiqindisiz va kam chiqindili 

texnologoyalarni joriy qilish. 

Dehqonchilik qilinadigan hududlarda ekologik muammolarni hal qilishda 

qishloq  xo‘jaligini  ekologizatsiyalash  ham  katta  ahamiyatga  egadir.  Ilgari 

qishlok,  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishida  ko‘pchilik  ekologik  priniiplar  stixiyali 

(ongsiz) ravishda ishlatilgan. Keyinchalik esa uning ilmiy asoslari yaratilishiga 

qaramasdan, undan foydalanish priniiplari ongli ravishda buzib kelindi. Hozirgi 

vaqtda  ham  ekologik  bilimlarning  autoekologiya  —  yangi  tur  ekologiyasi 

sohasidagi  bilimlarga  amal  qilinadi.  SHu  vaqtning  o‘zida  esa  ekologiyaning 

quyi  populyasiya  ekologiyasiga  va  ekosistemalar  prinsiplariga  kam  e’tibor 

beriladi.  Keyingi  yillarda  qishloq  xo‘jaligini  to‘la  ximiyalashtirish  tufayli, 

erlarni  surunkasiga  haydash  va  dehqonchilikda  monokulturaga  amal  qilish 

biotsenozlarni  degradatsiya  qilinishiga  olib  keldi.  Buning  natijasida ko‘pchilik 

foydali hasharotlar va boshqa jonli organizmlarning turlari yo‘qoldi, bularning 

hammasi madaniy o‘simliklar hosilining pasayishiga olib keldi .  

O‘zbekistonda  dehqonchilikni  yuritishda  yo‘l  qo‘yilgan  xatoliklar 

natijasida  ko‘pchilik  hududlar  tabiatida  ekologik  fojialar  sodir  bo‘ldi  va  bu 

jarayon  hali  ham  davom  etmoqda.  Bunday  holatlar  Amudaryoning  quyi 

oqimidagi rayonlarda dehqonchilikdagi ilmiy asoslarning buzilishi tufayli sodir 

bo‘ldi.  Ana  shu  zonaning  tabiiy  florasi  va  faunasi  juda  keskin  o‘zgargan, 

ko‘pchilik turlari umuman yo‘qolib ketgan. Undan tashqari atrof muhit har xil 

zaharli  moddalar  bilan  ifloslangan  bo‘lib,  u  shu  erdagi  odamlar  salomatligiga 

katta  zarar  etkazmoqda,  ya’ni  aholi  o‘rtasida  har  xil  kasalliklar  (boshqa 

regionlarga  nisbatan)  ko‘p  uchraydi.  Bu  erda  bolalar  o‘limi  ham  boshqa 

zonalardagiga nisbatan 2—3 marta ko‘pdir. 

Bu  hududlarda  ekologik  muvozanatlarni  tiklash  uchun  birinchi  navbatda 

qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishini  ekologizatsiyalash  zarurdir.  kishloq 

xo‘jaligini  ekologizatsiyalashning  asosiy  yo‘llari  bu  biotsenologik  va 

ekosistema  usullarini  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishiga  tatbiq  qilishdan 

iboratdir. Almashlab ekishning ilmiy asoslangan usullarini ishlab chiqish va uni 

joriy  qilish  uchun  agrolandshaftlarning  shunday  komplekslarini  ishlatish 

kerakki, bunda ular yo‘qotilgan biotsenozlarni qayta tiklash imkonini bersin va 

biotsenologik 

sistemaning 

to‘liqligini 

ta’minlasin. 

Dalalarda 

faqat 

produtsentlarni  madaniy  ekinlar  hisobiga  saqlab  turish  usullaridan  to‘la  voz 

kechib,  Agrotsenozlardagi  jarayonlarni  tabiiy  boshqarish  usullariga  o‘tkazish 

kerak. Agar dalalarda turlarning boyligi va har xilligi to‘la ta’minlansa, u vaqtda 

zararli hasharotlarning yoppasiga ko‘payib ketishining oldi olingan bo‘ladi. Bu 

faqat  madaniy  ekinlardan  olinadigan  hosilning  miqdorini  oshirib  qolmasdan, 

qishloq  xo‘jaligida  har  xil  zararli  ximikatlardan  foydalanishni  kamaytirdi,  bu 

esa  tabiatdagi  ekologik  muvozanatni  destabilizatsiya  qiluvchi  omillarning 

kamayishiga olib keladi va atrof muhitni ifloslanishdan himoya qiladi. Qishloq 

xo‘jaligini  ekologizatsiya  qilishda  keyingi  davrda  ekinlarni  zararkunanda  va 

hasharotlardan 

himoya 

qilishda 

uyg‘unlashtirilgan 

usuldan 

keng 

foydalanilmoqda.  

Bu    usul  zararkunandalarga  qarshi  kurashda  tabiiy  kushandalardan  to‘la 

foydalanish  hisobiga  kimyoviy  moddalardan  mumkin  qadar  kamrok, 

foydalanishga  qaratilgandir.  Qishlok  xo‘jaligini  ekologizatsiya  qilishda, 

zararkunandalarga  qarshi  kurashda  biologik  usuldan  foydalanish  ham  katta 

istiqbolga egadir.  

Tabiatdagi 

ekologik 

muvozanatni 

tiklashda 

Agrotsenozlarning 

strukturasini  qayta  ko‘rib  chiqish  ham  muhim  rol  o‘ynaydi.  YA’ni  hozirgi 

vaqtda dehqonchilik sistemasida hukmronlik qiladigan monokultura, ya’ni faqat 

bir ekinni bir necha yillar davomida takror ekmasdan, buning o‘rniga dalalarga 

bir  necha  tur  ekinlarni  ekish  yo‘li  bilan,  dalalardan  olinadigan  biomassani 

ko‘paytirish  mumkin.  Bu  o‘z  navbatida  tabiatdagi  muvozanatni  saqlashga 

imkoniyat yaratadi. 

Bu muommaga Respublikamizda keyingi davrda katta e’tibor berilmoqda 

ya’ni  agrofitotsenozlarni  to‘g‘ri  tashkil  dilish,  barcha  jarayonlarni  biosfera 

darajasida  tashkil  qilish  imkonini  yaratishga  harakat  qilinmoqda,  birlamchi 

mahsulotlarning  umumiy  zaxirasini  yaratish  atmosferadagi  kislorod  va  boshqa 

gazlar  darajasini  saqlash,  biogen  elementlarining  oqib  kelishini,  suv  almashish 

jarayonlarini  normal  holda  saqlashni  ta’minlaydi.  Qishloq  xo‘jaligida  tashkil 

etilgan ozgina ish ham tuproq qatlamining unumdorligiga va sifatiga katta ta’sir 

ko‘rsatadi. 

SHunday  qilib,  Amudaryoning  quyi  oqimidagi  hududlarda  antropogen 

omillar  ta’sirida  sodir  etilgan  fojialarni  bartaraf  etish  uchun  yuqorida  qayd 

qilingan  usullarga  amal  qilish  kerak.  SHuning  uchun  qishlok,  xo‘jaligini 

intensifikatsiya  qilishda  uning  ekologik  oqibatlari  to‘la  va  chuqur  tekshirilishi 

kerak. 

 

Nazorat  uchun savollar 

1. 

Qishloq  ho‘jaligini  yuritishda  biogeotsenologik  prinsiplarga  asoslanishi  deganda  nimani 

tushunasiz? 

2. 

Mineral  o‘g‘itlardan  foydalanishda  ilmiy  asoslarining  buzilishi  qanday  oqibatlarga  olib 

keladi? 

3. 

Pestitsidlar nima va ulardan qishloq ho‘jaligida qanday foydalanish mumkin? 

4. 

Xorazm  viloyatida  uzoq  yillar  davomida  qishloq  ho‘jaligida  mineral  o‘g‘itlarni  me’yoridan 

ortiq ishlatish qanday muammolarni paydo qildi? 

5. 

Tuproqni muhofaza qilish qanday ahamiyatga ega? 

6. 

Tuproq melioratsiyasi deganda nimani tushunvsiz? 

7. 

Dehqonchilik tizimini ekologizatsiyalash deganda nimani tushunasiz?