6-mavzu. Qattiq jismning soda harakatlari. Reja: Qattiq jismning ilgarilanma harakati

 Q o‘zg‘almas o ‘q atrofida aylanayotgan jism ixtiyoriy 
nuqtasining tezligi va tezlanishini tabiiy usulda aniqlash
Faraz qilaylik, jism Oz o‘qi atrofida ω burchak tezligi bilan aylanayotgan 
bo‘lsin. Jismning aylanish o‘qida yotmaydigan nuqtalar trayektoriyalari 
aylanalardan iborat bo‘ladi. Mazkur aylanalar markazi aylanish o‘qida yotadi. 
Jismning ixtiyoriy M nuqtasi tezligini aniqlaymiz (84-rasm).
M nuqta chizgan aylana radiusi 
h = O
1
M; ds = MM
1.
Matematikadan ma’lumki: 
(6.17) 
(6.17) ning ikki tomonini Δt ga bo‘lamiz: 
Natijada 
(6.18) 
kelib chiqadi.
Demak, aylanm a harakatdagi jism ixtiyoriy nuqtasining tezligi uning burchak 
tezligi bilan tekshirilayotgan nuqtadan aylanish o ‘qigacha b o ‘lgan m asofa 
ko‘paytm asiga teng. Ixtiyoriy nuqta tezligi chiziqli tezlik deb ataladi. 

---

 Aylanma harakatdagi jism ixtiyoriy nuqtasining tezlanishini urinma va 
normal tashkil etuvchilardan iborat deb qarash mumkin: 
(6.18) 
bo‘ladi. 
Demak, chiziqli tezlik, urinma, normal va to‘la tezlanishlarning tabiiy usulda 
aniqlanishi mos ravishda (46.2) va (46.3) form ulalardan iborat. 
(6.19) 
(46.4) form uladan ko‘ramizki, burchak tezligi bilan burchak tezlanishi 
jismning hamma nuqtalari uchun bir xil bo‘lgani sababli tezlanish bilan normal 
tezlanish (radius) orasidagi burchak μo‘zgarm asdan qoladi. Aylanma harakatdagi 
jism ixtiyoriy nuqtasining chiziqli tezligi hamda tezlanishi m azkur nuqtadan 
aylanish o‘qigacha bo‘lgan masofaga proporsional ravishda o‘zgaradi. 
 Chiziqli tezlik va tezlanish vektori 
Jism ixtiyoriy M nuqtasining radius-vektorini r bilan belgilaymiz (84rasm,a). 
(6.20) 
(6.20) ni () ga qo‘y8amiz: 
V = ωrsin(ω̂,r), 
(6.21) 
kelib chiqadi. 

---

Demak, chiziqli tezlik vektori jism burchak tezligi bilan tekshirilayotgan 
nuqta radius-vektorining vektor ko‘paytmasiga teng. Ushbu (47.2)