6-mavzu. O‟zbekiston Respublikasining moliya organlari va ularning kadrlar siyosati

Mahalliy byudjetlar - davlat byudjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablagʻlari jamgʻarmasini tashkil etuvchi bir qismi. Mahalliy byudjetlarda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqsori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablagʻlar sarfi yoʻnalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Mahalliy byudjetlarning daromadlari mahalliy soliqlar va yigʻimlar hamda toʻlovlardan tashkil topadi. Mahalliy byudjetlarning mablagʻlari hududiy rivojlanishning moliyaviy manbalaridan biri hisoblanadi. Mahalliy byudjetlar har bir mamlakat davlat byudjetining ajralmas qismidir.
Oʻzbekiston hududida birinchi Mahalliy byudjetlar dastlab Oʻrta Osiyoda Rossiya mustamlakachilik hukmronligi oʻrnatilganidan keyin shahar va viloyat byudjetlari sifatida 19-asrning70-yillaridan shakllana boshladi. Keyinchalik uyezd byudjetlari tuzildi. Bu byudjetlarning hajmi aholining soni va ehtiyojlarini eʼtiborga olmay, chor Rossiyasining Turkiston general-gubernatorligi markaziy apparati amaldorlari tomonidan belgilanar va eng koʻp qismi boshqaruv, politsiya, sud organlariga sarflanardi.
Oʻzbekistonda birinchi marta zamonaviy koʻrinishdagi Mahalliy byudjetlar 1924—25 yillarda vujudga keldi (qarang Davlat byudjeti). OʻzRda Mahalliy byudjetlarning daromad manbalari ichida qoʻshilgan qiymat soligʻi va aksiz soligʻidan normativlar boʻyicha ajratmalar yetakchi oʻrinni egallaydi. Bundan tashqari, resurslar soliqlari va boshqa soliqlar (suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, ekologiya soligʻi, infratuzilmani rivojlantirish soligʻi va boshqalar) ham Mahalliy byudjetlarni shakllantirishda qatnashadi.
5. Mahalliy byudjetlar o’zlarining daromadlari va xarajatlari bilan federatsiya a’zolarining byudjetlariga va ular ham, o’z navbatida, davlat federal byudjetining tarkibiga kirmaydi.
Rivojlangan yetakchi xorijiy mamlakatlar moliyaviy tizimning yetakchi bo’g’inlaridan biri davlat byudjetidir. U davlat va o’z-o’zini boshqarish hududiy organlarining funk-tsiyalari va vazifalarini moliyaviy ta’minlashga mo’ljal-langan markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirish va unday foydalanishning shaklidan iboratdir.
Davlat byudjeti mamlakatning joriy yildagi asosiy moliyaviy rejasi hisoblanib, qonun kuchiga egadir. U har yili mamlakatning qonunchilik hokimiyat organi – parlament tomonidan tasdiqlanadi. Favqulodda vaziyatlarda (urushlar, iqtisodiy tanazzullar va h.k.lar davrida) hukumat davlat byudjetining mablag’lariga tayanadi va ular yordamida davlat xarajatlarini qoplaydi.
Yetakchi xorijiy mamlakatlarning davlat byudjeti ular MDini qayta taqsimlashning asosiy instrumentidir. Moliyaviy tizimning bu bo’g’ini orqali mamlakat MDining 40% gacha bo’lgan qismi qayta taqsimlanadi.
Davlat byudjetining asosiy daromadlari soliqlardan iborat bo’lib, ular yordamida byudjet daromadlarining 70% dan 90% gacha va ayrim davrlarda undan ham ko’proq qismi shakllantiriladi. Bozor
iqtisodiyoti rivojlangan xorijiy mamlakatlarda asosiy soliqlar hisoblangan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i, korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq, aktsizlar, qo’shilgan qiymat solig’i va bojxona bojlari davlat byudjetiga birik-tirilgan.
Davlat byudjetidan harbiy maqsadlarga mo’ljallangan xarajatlar, iqtisodiyotga aralashuv xarajatlari, davlat apparatini saqlash xarajatlari, ijtimoiy xarajatlar, subsidiyalar amalga oshiriladi va rivojlanayotgan mamlakatlarga kreditlar taqdim etiladi. Bir vaqtning o’zida, davlat byudjeti mahalliy hokimiyat organlariga, hukumat maxsus fondlariga va davlat korxonalariga subsidiyalar va kreditlar berish orqali mamlakat moliyaviy tizimning barcha bo’g’inlariga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Yetakchi xorijiy mamlakatlar ko’pchiligining davlat byudjetlari uchun doimiy ravishdagi byudjet defitsiti xos bo’lib, u davlat zayomlari hisobidan qoplanadi. Davlat zayomlarining muomalaga chiqarilishi davlat qarzining o’sishiga olib keladi. Davlat qarzi oldin chiqarilgan va hozirgi paytga qadar qaytarilmagan (uzilmagan) barcha davlat zayomlarining foizlari bilan qo’shib hisoblagandagi umumiy summasidan iborat.
Hududiy moliya yetakchi xorijiy mamlakatlar moliyaviy tizimning ikkinchi bo’g’inidir. Bu federativ davlatlarda federatsiya a’zolarining moliyasi va federatsiya a’zolari hamda munitsipalitetlarga tegishli bo’lgan mahalliy byudjetlar, korxonalar moliyasidan iborat.
7. Moliyaviy siyosat real moliyaviy imkoniyatlarni hisobga olgan 

holda ishlab chiqilishi va tatbiq etilishi zarur. Xarajatlar moliya 

resurslarining ko'paygandagina o'sishi mumkin. Bu, eng avvalo, 

ishlab chiqarishni moliyalashtirishni bildiradi. Iqtisodiy va moliyaviy 

siyosatning hamma tadbirlari, bir tomondan, aholiga o'z 

daromadlarini oshirish imkoniyatini berish, ikkinchi tomondan esa 

tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun maqbul sharoitlarni 

yaratishga qaratilishi kerak.

Moliyaviy siyosatning tubdan o'zgarishiga mos ravishda moliya 

mexanizmi ham qayta qurilmog'i lozim. Moliya mexanizmini qayta 

qurishdan asosiy maqsad bozor munosabatlari zaminida ijtimoiy 

ishlab chiqarish samaradorligiga uning ta’sirini kuchaytirish, moliya 

resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishni ta’minlashdir. 

Moliya mexanizmini qayta qurish negizida korxona, tashkilotlar 

ishining yakuniy natijalarini yaxshilash uchun xo'jalik tashabbuskor- 

ligi va mas’uliyatini butun choralar bilan kuchaytirish talab qilinadi.

Bozor iqtisodiyotida korxonalaming ishlab chiqarish omillaridan 

iloji boricha yaxshiroq foydalanishdan manfaatdorligini oshirish 

uchun alohida moliyaviy uslublarni qo'llash zarurati yo'qoladi. Bozor 

raqobati korxonalarni ishlab chiqarish samaradorligi, moliyaviy 

resurslardan foydalanish ustidan ichki xo'jalik moliya nazoratini 

chuqurlashtirish haqida doimo g'amxo'rlik qilishga majbur etadi. 

Shu bilan birga davlat tomonidan bozor munosabatlarini moliyaviy 

boshqarishning ahamiyati ham oshadi. Moliyaviy boshqarish 

korxonalarga soliq solish, qo'shimcha soliqlami (masalan, eksport 

va import solig'ini) kiritish, mehnatkashlar daromadlariga soliq 

solish, maqsadli dasturlarni moliyalashtirish vositasida amalga 

oshiriladi. Xo'jalik shartnomalari ishlab chiqarilayotgan 

mahsulotning sifat parametrlarini buzganlik uchun, atrof-muhitni 

muhofaza qilish bo'yicha talablaming sanitariya norma va 

qoidalariga rioya qilmaslik uchun moliyaviy jarimalar tizimiga

talabchanlik oshiriladi. Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari 

jamg'armalar oldidagi moliyaviy majburiyatlarni o'z vaqtida 

bajarmaslik yoki to'liq bajarmaslik, foyda va boshqa soliq solish 

ob’ektlarini yashirganlik uchun jarima (sanksiya)larning darajasi 

va miqdori kuchaytiriladi. Auditorlik moliya nazorati keng rivoj 

topmog'i lozim.

Aholiga ijtimoiy xizmat ko'rsatishni yaxshilash maqsadida 

ijtimoiy soha muassasalari va tashkilotlarida yangi xo'jalik mexanizmi 

joriy etilgan. Mazkur muassasalarga pulli xizmat ko'rsatish, xo'jalik 

faoliyati bilan shug'ullanish, olingan daromadlami mustaqil tasarruf 

etish huquqi berilgan.

Davlat moliya mexanizmiga tub o'zgarishlar kiritildi. Davlat 

byudjeti daromadlarini shakllantirish soliq asosiga o'tkazildi, byudjet 

buromadlari tarkibi va byudjetdan moliyalashtirish tizimi butunlay 

o'zgardi. Byudjetdan tashqari jamg'armalar tizimi keng tarqaldi. 

Bozor munosabatlarining rivojlanishi mulkiy va shaxsiy sug'urtani 

tashkil etish va boshqarish sohasida ijobiy natijalarga olib keldi: 

kooperativ (shirkat) sug'urtasi rivojlanyapti, hissador sug'urta 

jamiyatlari vujudga kelyapti, sug'urtaning yangi turiari paydo 

bo'layapti.

Moliya mexanizmini qayta qurish jarayoni tegishli bazani 

yaratish bilan birga sodir bo'layotir. Oxirgi yillarda moliyaviy 

faoliyatning huquqiy asoslarini yaratadigan qator qonunlar va boshqa 

me’yoriy hujjatlar qabul qilindi.

8. moliya tizimining davlat moliyasi va mahalliy moliya bo‘g‘ini to‘g‘risidagi 

an’anaviy tasavvurlarni kengaytirishi va zamonaviy talablarga muvofiq ravishda 
Markaziy bank tizimini ham uning tarkibiga qo‘shishni taqazo etadi. 
Davlat krediti iqtisodiy atama sifatida davlat moliyasi, qimmatli qog‘ozlar 
bozori, korxonalar va uy xo‘jaliklari moliyasi, iqtisodiyot nazariyasi, 
makroiqtisodiy statistika, iqtisodiy tahlil, xalqaro moliyaviy munosabatlar, milliy 
iqtisodiyot, moliya huquqi va boshqa iqtisodiy atamalar bilan bog‘liq. Davlat 
krediti moliya tizimining muhim bo‘g‘ini sanaluvchi kreditning tarkibiy qismini 
tashkil qiladi. Muddatlilik, qaytarilishi lozim ekanligi, haq olish evaziga berilishi 
kabi xususiyatlar har qanday kreditga, jumladan davlat kreditiga ham xosdir. 
Ammo shu bilan birga davlat krediti va bank krediti o‘rtasida iqtisodiy hamda 
huquqiy jihatdan jiddiy farqlar mavjud. 
Davlat krediti iqtisodiy jihatdan kapitalni ishlab chiqarishga qaratilmagan 
maqsadlarda, ya’ni davlat byudjeti taqchilligini qoplash uchun ishlatiladi va ishlab 
chiqarish harakati doirasida qatnashmaydi. Davlat krediti foizlari odatda soliqlar 
yoki yangi davlat qarzlari hisobiga qoplanadi, shu ma’noda, davlat krediti 
oldindan olingan soliqlar deyilishi mumkin. 
Bank tomonidan beriladigan kredit esa qoida tariqasida, ishlab chiqarish 
jarayonida ishtirok etadi, muayyan foyda olinishini ta’minlaydi va shu yo‘l bilan 
faqat kreditning o‘zini emas, balki uning foizlarni ham qoplash imkoni paydo 
bo‘ladi. Huquqiy jihatdan olganda bank kreditida bank qarz beruvchi, jismoniy va 
yuridik shaxslar esa qarz oluvchi sifatida qatnashadi. Davlat kreditida esa davlat 
qarz oluvchi, yuridik va jismoniy shaxslar qarz beruvchi sifatida ishtirok etadi. 
Agar bank krediti munosabatlari natijasida bank va kredit oluvchi yuridik yoki 
jismoniy shaxs o‘rtasida kredit shartnomasi tuzilsa va bu munosabatlar fuqarolik 
qonunlari bilan tartibga solinsa, davlat kreditiga oid munosabatlar mamlakat ichki 
qarzlari bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy -huquqiy munosabatlardan iborat bo‘ladi. 
Davlat krediti yuridik va jismoniy shaxslar mablag‘laring davlat tomonidan 
vaqtincha ishlatilib turilishiga aytiladi. Davlat krediti vaqtincha davlat tasarrufiga 
tushadigan va iqtisodiyotni rivojlantirish, byudjet taqchilligi va boshqa ehtiyojlarning ustuvor yo‘nalishlarini moliyalashtirish uchun foydalaniladigan qo‘shimcha pul mablag‘larining to‘planishini ta’minlaydi. 
Davlat kreditida davlat qarz oluvchi, yuridik va jismoniy shaxslar esa qarz 
beruvchi sifatida namoyon bo‘ladi. Davlat krediti vositasida yuridik va jismoniy 
shaxslarning mablag‘larini jalb etish turli shakllarda, avvalambor, davlat 
zayomlari, pul majburiyatlari, va boshqa qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ularni 
joylashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bozor munosabatlari rivojlanishi va 
qimmatli qog‘ozlar bozorining yuzaga kelishi sharoitlarida davlat kreditining 
muhim shakli yuridik shaxslar orasida joylashtiriladigan davlat qisqa muddatli 
zayomlari hisoblanadi. 
Davlat krediti deganda ixtiyoriylik asosida yuridik va jismoniy shaxslar 
ixtiyorida bekor turgan pul mablag‘larini vaqtincha foydalanish uchun davlat 
ehtiyojlariga jalb etish bilan bog‘liq bo‘lgan pul munosabatlari nazarda tutiladi. 
Davlat shu yo‘l bilan jalb etilgan daromadlar hisobiga byudjetdagi taqchillikni 
qoplaydi, iqtisodiyot tarmoqlarini imtiyozli kredit bilan ta’minlaydi va katta 
ahamiyatga ega bo‘lgan ehtiyojlar uchun sarflaydi.