6-mavzu: moliyaviy natijalar hisobi reja: Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ta

9300-«Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar» hisobvarag‘i bo‘yicha hisobvaraqlar korrespondentsiyasi

№	Xo‘jalik muomalalarining mazmuni	Hisobvaraqlar korrespondentsiyasi
		debet debet	kredit
1.	Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishidan olingan foydaning aks ettirilishi	9210	9310
2.	Boshqa aktivlarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishidan olingan foydaning aks ettirilishi	9220	9320
3.	Shartnoma shartlarini bo‘zganligi uchun undirilgan bokimanda. jarima va burdsizliklarning aks ettirilishi	4860	9330
4.	Xaridorlarga oldingi yillarda junatilgan mahsulot bo‘yicha kaytadan Hisoblashish natijasida Hisobot yilida olingan foydaning aks ettirilishi	4010	9340
5.	Da’vo muddati utgan kreditorlik va deponentlik qarz-larini Hisobdan chiqarishdan olingan foydaning aks ettirilishi	6910-6990 6720	9360
6.	Kaytarilmaydigan pul mablag‘larining kirim qilinishi	5110-5120	9380
7.	Tovarlar va tayyor mahsulotlar ortiqchaligining aniq-lanishi	2810, 2910	9390
8.	Mulkiy sugurta organlari tomonidan sugurta to‘lovlarining tushishi	6510	9390
9.	Hisobot davri oxirida asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarning yakuniy moliyaviy natijaga utkazilishi	9310,9320, 9330, 9340, 9350, 9360, 9370, 9380, 9390	9900

4. Davr xarajatlari hisobi
Davr xarajatlari tarkibiga korxona ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bulmagan xarajatlar kiradi. Bo‘lar jumlasiga boshqaruv, tijorat bilan bog‘liq xarajatlar, shuningdek umumxo‘jalik xarajatlari, jumladan ilmiy-tadkikot va tajriba-konstruk-torlik ishlari bo‘yicha xarajatlar ham kiradi. Bu xarajatlar korxona asosiy faoliyati va mahsulot sotish bilan bog‘liq bulmaganligi, lekin ma’lum bir jarayonlarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ular operatsion xarajatlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar deyiladi. Ular mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog‘liq bulmagani, va aksincha, vaqt bilan, xo‘jalik faoliyatining davomiyligi bilan bog‘liq bo‘lgani sababli ular davr xarajatlari deb yuritiladi.
Mahsulot sotish, ma’muriy xarajatla kiritiladi.
Hisobvaraqlar rejasiga binoan davr xarajatlar, xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar davr xarajatlari tarkibiga ri quyidagi hisobvaraqlarda aks ettiriladi:
9410-«Sotish xarajatlari» 9420-«Ma’muriy xarajatlar» 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» 9440-«Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri xarajatlari».
Nizomga binoan sotish xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
-temir yul, suv, avtomobil, ot-ulovda tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor turib kolganligi uchun tulangan jarimalar;

• 
  savdo va umumiy ovkatlanish korxonalarining xarajatlari;
  
• 
  mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog‘liq mehnatga haq to‘lash xarajatlari (ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashkari);
  

• 
  ularning ijtimoiy sugurta ajratmalari;
  
• 
  savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari;
  
• 
  asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
  

-sanitariya kiyim-boshi, oshxona dasturxon va sochiqlari, oshxona idish-tovogi va anjomlarining eskirishi;

• 
  gaz, yoqilgi, elektr energiyasi xarajatlari;
  
• 
  tovarlarni saklash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish xarajatlari;
  
• 
  savdo reklamasi xarajatlari;
  
• 
  tashish, saklash va sotish chog‘ida tovarlarning norma doirasida va undan ortiqcha yo‘qotilishi;
  
• 
  o‘rash-joylash materiallari xarajatlari;
  
• 
  mol-mulkni majburiy sug‘urta qilish xarajatlari;
  
• 
  mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari;
  

-ventilyatorlar, mashinalar va ularning xarakatlanuvchi kismlarini urnatish va saklash, tuynuklar boshqalarning atrofini o‘rash bo‘yicha joriy (nomukammal tusdagi) xarajatlar;
-maxsus kiyim-bosh va poyafzalni yuvish va tuzatishga materiallar qiymati;
-umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilganligi uchun tibbiyot muassasalariga haq to‘lash;
-kassa xujaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari;

• 
  umumiy ovkdtlanish korxonalarida kogoz salfetkalar, krgoz dasturxonlar, kogoz stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar qiymati;
  
• 
  sotish bozorlarini urganish bo‘yicha belgilangan normativlar doirasida va undan ortiqcha xarajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan xarajatlar);
  

- ilgarigi ish joy bo‘yicha lavozim oklad miqdorini saklagan holda boshqa tashkilotlar, korxonalardan, shuningdek vaqtinchalik o‘rindoshlik bo‘yicha xodimlarga to‘lanadigan okladlardagi farq

• 
  sovun, apteka dori-darmon vositalarining qiymati;
  
• 
  soliqlar (er uchun, mulk uchun, avtotransport vositalari uchun);
  

-umumiy foydalanishdagi avtomabil yullarini saqlashga va ta’mirlashga ajratmalar;
-bank xizmatlariga to‘lovlar.
Yuqorida keltirilgan xarajatlar 9410-«Sotish bo‘yicha xarajatlar» hisobvarag‘ida hisobga olinadi. Ushbu hisobvaraq tranzit xo‘isovaraq bulib, ko‘aysi davr bulmasin uning oy boshida krldiq summasi bulmaydi, hisobvaraqning debet tomonida tovarlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar ko‘rsatilsa, kredit tomonida ushbu xarajatlarni hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Bu summa foydaning kamayishiga olib keladi, ya’ni, foyda hisobidan 9410-«Sotish bo‘yicha xarajatlar» hisobvarag‘ining analitik hisobi 15-sonli ko‘aydnomada xarajatlarning debet va kredit oboroti ko‘rsatiladi. Debet oborotining jami - summasi №1, 2, 7, 10/1-jurnal orderlarda aks ettirilsa, kredit bo‘yicha oborot summalari esa №11-jurnal-orderida aks ettiriladi.
Korxonalar ishini olib borish, uyushtirish va boshqarish tegishli xarajatlarni -talab qiladi. Har bir korxona bunday xarajatlarni krplash uchun tegishli ajratmalar qiladi va bu ajratmalar 9420-«Ma’muriy (boshqaruv) xarajatlar» hisobvarag‘ida hisobga olinadi. II
Unga quyidagi xarajatlar kiradi:
-boshqaruv xodimlariga tegishli bo‘lgan mexdatga haq to‘lash xarajatlari;
-boshqaruv xodimlariga tegishli ijtimoiy sugurta ajratmalari;
-xizmat engil avtotransporti va xizmat mikroavtobusini sakdash, yollash va ijaraga olish xarajatlari;
-xo‘jalik yurituvchi subyekt va uning tarkibiy bo‘linmalarini tashkil etish va ularni boshqarish xarajatlari;
-boshqaruvning texnik vositalari, aloka o‘zellari, signalizatsiya vositalari, 2Hisoblashish markazlarini va ishlab chiqdrishga tegishli bulmagan boshqaruvning boshqa texnik vositalarini saklash hamda ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlari;
-ijara, xizmatlar ko‘rsatilgani uchun aloka o‘zellariga haq to‘lash (ATS, uyali, yuldosh, o‘peyjing aloka);
-shaharlararo va xalqaro telefon so‘zlashuvlari uchun belgilangan normativlar doirasida va ulardan ortiqcha haq to‘lash;
- ma’muriy boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun haq to‘lash;
-ma’muriy ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy vositalarni saqlash va ularni tuzatish, shuningdek eskirish xarajatlari;

• 
  yuqori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalar: vazirliklar, idoralar, uyushmalar, kontsernlarga va boshqa xarajatlarga ajratmalar;
  
• 
  xodimlarni va ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bulmagan mol-mulkni majburiy sug‘urta qilish;
  

• 
  boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha belgilangan normalar doirasida va undan ortiqcha xarajatlar;
  
• 
  belgilangan normalar doirasida va undan ortiqcha miqdordagi vakillik xarajatlari;
  
• 
  umumiy ovkatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va kommunal xizmatlar qiymatiga haq to‘lash xarajatlari;
  
• 
  bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bulmagan, tabiatni muxrfaza qilish ahamiyatiga ega bo‘lgan jamgarmalarni saklash va ulardan foydalanish bilan bog‘liq joriy xarajatlar, shu jumladan yul kuyiladigan normalar doirasida va ulardan ortiqcha ifloslantiruvchi moddalarning atrof-muhitga chiqarilganligi (tashlanganligi) uchun to‘lovlar.Boshqa operatsion xarajatlarga quyidagilar kiradi:
  
• 
  Yangi tashkil etilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektda ishlash uchun mutaxassislar tayyorlash va ularni kayta tayyorlash xarajatlari, normalar doirasida va ulardan ortiqcha mutaxassislar tayyorlash ham da kayta tayyorlash bundan mustasno.
  
• 
  Loyiha va kurilish-montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish xarajatlarini koplash, shuningdek obyekt koshidagi omborgacha transportda tashish chog‘idagi shikast-lanishlar va bo‘zilishlar, korroziyaga karshi ximoya nuksonlari tufayli kelib chirkan taftish xarajatlari (asbob-uskunalarni kismlarga ajratish) va shunga uxshash boshqa xarajatlar etkazib berish va ishlarni bajarish shartlarini bo‘zgan yuridik shaxslar hisobiga mazkur xarajatlar chala ishlar, shikastlanish yoki zarar ko‘rish uchun javobgar
  bo‘lgan etkazib beruvchi yoki boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisobiga undirilishi mumkin bulmagan darajada amalga oshiriladi.
  
• 
  Maslahat va axborot xizmatlariga haq to‘lash.
  
• 
  Auditorlik xizmatlariga xaq to‘lash, shu jumladan xo‘jalik yurituvchi subyektning katnashchilaridan (mulkdorlardan) birining tashabbusi bo‘yicha o‘tkaziladigan auditorlik xizmatlariga xaq to‘lash.
  

• 
  O‘zining xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqdrishlari va xo‘jaliklarini asrashdan ko‘rilgan zararlar.
  
• 
  Salomatlikni muhofaza qilish va xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida bevosita katnashuvi bilan bog‘liq bulmagan dam olishlarni tashkil etish tadbirlari.
  
• 
  Xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bulmagan ishlar (xizmatlar)ni (shahar va shaharchalarni obodonlashtirish ishlari, qishloq xujaligiga yordam berish va boshqa xil ishlarni) bajarish xarajatlari.
  
• 
  kompensatsiya va rag‘batlantirish tusidagi to‘lovlar.
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining Qarorlariga ko‘ra kompensatsiya to‘lovlari.
  
• 
  Bir yula to‘lanadigan mukofotlar va takdirlashlar, shu jumladan xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zining Qaroriga ko‘ra ko‘p yillik xizmati uchun haq to‘lash (naturadagi to‘lovlar ham shu jumlaga kiradi), shuningdek ular bo‘yicha ijtimoiy jamgarmalarga o‘tkazilgan summalar.
  
• 
  Qonun hujjatlariga yoki xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zining Qaroriga muvofiq majburiy ishga kelmagan vaqti yoki past haq to‘lanadigan ishni bajarganlik uchun haq to‘lash.
  
• 
  Vaqtincha mehnat layokatini yukotgan takdirda qonun hujjatlari bilan elgilangan, hakikiy ish haqi miqdorigacha qo‘shimcha haq- Asosiy ish joyi xo‘jalik ishchilariga, xo‘jalik yurituvchi subyekt ishchi va mutaxassislariga ular ishdan ajragan holda malaka oshirish va mutaxassislarni kayta tayyorlash tizimida o‘kigan vaqtda ish haqi to‘lash.
  

- Ikki va undan ko‘p bolalari yoki un olti yoshgacha nogiron bolasi bo‘lgan ayollarga qonunchilikka muvofiq qo‘shimcha mehnat ta’tili haqini to‘lash.xodimlarga tovarlar, mahsulotlar va boshqa narsalarni bepul berish yoki xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish.

• 
  Xodimlarning (ovkatlanishi, yul kirasi, davolanish va dam olishga, ekskursiya va sayoxatlarga yullanmalari, sport sektsiyalarida, tugaraklarda, klublardagi mashgulotlari, madaniy-kungilochar va jismoniy tarbiya (sport) tadbirlariga katnashishi, xodimlarning shaxsiy obunasi va iste’moli hamda boshqa shunga uxshash to‘lovlari) xarajatlarini koplash.
  

1. 
   Ish haqini hisoblashishda hisobga olinmaydigan to‘lovlar va xarajatlar:
   

• 
  Qonunchilikka muvofiq bolani ikki yoshga tulgungacha parvarish qilish bo‘yicha xar oylik nafakani to‘lash bo‘yicha xarajatlar.
  

- Pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mehnat faxriylariga bir yula to‘lanadigan nafakalar.

• 
  Amaldagi qonunchilikka muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyektlardan ularning kayta tashkil etilishi, xodimlar va shtatlar sonining qisqarishi munosabati bilan bushab koladigan xodimlarga to‘lovlar.
  
• 
  Xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam.
  
• 
  Sog‘likni saqlash obyektlari, kariyalar va nogironlar uylari, bolalar maktabgacha tarbiya muassasalari, sog‘lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport obyektlari, xalk ta’limi muassasalari, shuningdek uy-joy fondi obyektlari ta’minotiga (shu jumladan barcha turdagi ta’mirlash ishlarini o‘tkazishga amortizatsiya ajratmalari va xarajatlarni ham kushgai xolla) joylardagi davlat xokimiyati organlari tomonidan belgilangan normativlar doirasidagi va ulardan ortiqcha xarajatlar.
  
• 
  Vaqtincha to‘xtatib quyilgan ishlab chiqarish kuvvatlari va obyektlarini saklash xarajatlari (boshqa manbalar hisobiga qoplanadigan xarajatlardan tashqari).
  
• 
  Bank va depozitariy xizmatlariga to‘lovlar.
  

- Ekologiya, sog‘lomlashtirish va boshqa xayriya jamgarmalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘likni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari pa tashkilotlariga badallar.

• 
  Byudjetga majburiy to‘lovlar, soliqlar, yigimlar, amaldagi qonunchilikka muvofiq to‘lanadigan va xo‘jalik yurituvchi subyekt xarajatlariga qo‘shiladigan maxsus byudjetnaya tatsshchari jamgarmalarga ajratmalar.
  
• 
  Zararlar» jarimalar, penyalar:
  

- Bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo‘yicha yukotishlar.
-Moddiy boyliklarning tabiiy yukolishi normalari doirasidagi va normalaridan ko‘prok bsvosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bulmagan yukotishlar hamda kamomadlar.
- Ishlab chiqarish zahiralarini va tayyor mahsulotni eng past baholash usuli yoki sotishning sof qiymati bo‘yicha kayta baholash yoki bahosini pasaytirish natijasidagi zararlar.
- Sud xarajatlari.
- To‘lanishi shubxali qarzlar bo‘yicha zaxiraga ajratmalar.
- Qonunchilikka muvofiq da’vo bildirish muddati o‘tgan va undirilishi noreal bo‘lgan boshqa qarzlar bo‘yicha debitorlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko‘rilgan zararlar, shuningdek qonunchilikka muvofiq yuridik va jismoniy shaxslar bilan hisoblashishlar bo‘yicha to‘lanishi shubhali qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko‘rilgan zararlar.

2. 
   hisobot yilida aniqlangan utgan yillar operatsiyalar bo‘yicha ko‘rilgan zararlar.
   
3. 
   tabiiy ofatlar (ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulotlar va boshqa moddiy boyliklarning nobud bo‘lishi va buzilshi, ishlab chiqarishni tuxtatish va boshqalar tufayli yukotishlar) tufayli ko‘rilgan koplanmaydigan yukotishlar va zararlar, shu jumladan tabiiy ofatlar okibatlarining oldini olish yoki okibatlarini bartaraf etish bilan bog‘liq xarajatlar.
   

- Aybdorlari aniqlanmagan kamomadlardan yoki aybdor tomon- xisobidan zarursummani undirish mumkin bulmagan xollarda ko‘rilgan zararlar.

• 
  Xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan uch va undan ko‘p yil mobaynida ishlatilgan asosiy vositalarni sotishdan ko‘rilgan zararlar, xo‘jalik yurituvchi subyektning boshqa mulkini (aktivlarni) sotishdan ko‘rilgan zararlar, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy vositalari boshqa mulklari (aktivlari)ning Hisobdan chiqarilishi, tekin berilishi va boshqacha yukotishlaridan ko‘rilgan zararlar.
  
• 
  Xo‘jalik shartnomalari shartlarining, shu jumladan mahsulotni etkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan bo‘zilganligi uchun belgilangan yo'ki e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida tulanmagan to‘lovlar va boshqa xil choralar, shuningdek etkazilgan zararlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlar.
  

• 
  Soliq qonuni va boshqa qonunlarni bo‘zganlik uchun jarima va penyalar.
  
• 
  Tulangan boshqa jarimalar.
  
• 
  Boshqa xarajatlar.
  

Yukoridagi keltirib utilgan xarajatlar 9430-«Botsshcha operatsion xarajatlar» hisobvarag‘ida hisobga olinadi.
9440-«Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri xarajatlari» hisobvarag‘ida hisobot davrida soliqqa tortiladigan bazadan chegiril-maydigan, ammo ushbu tadbirlarni amalga oshirish uchun qilingan xarajatlarni rejalash-tirilgan samaraga erishilgan holda, kelgusi hisobot davrlarida soliqqa tortiladigan bazadan kamaytiriladigan xarajatlar Hisobga olinadi.
Hisobot davri oxirida 9440-hisobvaraqning debetida yigilgan xarajatlar 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. 9440-hisobvaraqning debetida hisobga olingan xarajatlar balansdan tashkari 010-«Vaqtli tafovutlar bo‘yicha xarajat­lar» hisobvarag‘ida yigib boriladi. Sodir bo‘lgan muomalalar summasiga 9440-hisobvaraqning debeti bilan birga, 010-hisobvaraqda ham yozib boriladi. 010-hisobvaraqning chiqimiga hisobga olingan xarajatlar bu tadbir uchun sarflangan xarajat va undan olinadigan samara muddatiga karab, tuzilgan maxsus komissiya raschyotiga asosan hisobdan chiqaril ganda yoziladi.