|
1. Ҳикоя мазмунли матн;
Ҳикоя мазмунли матнлар. Бундай матнда муаллиф ёки асар қаҳрамони ўзи бошидан ўтказган, эшитган, ўқиган ёки гувоҳ бўлган бирор бир воқеани ҳикоя қилиб беради. Хотиралар, эсдаликлар, эртак ва ривоятларни нарратив матн типига киритиш мумкин. Ҳикоя тарзи асосан ўтган замон шаклида, биринчи шахс бирлик ёки кўпликда ифодаланади. Ҳикоя қилинаётган воқеа – ҳодиса кичик ёки кенг қамровли бўлиши мумкин. Секин - аста кўтарилиб борувчи изчил ва яхлитловчи оҳанг кузатилади. Бирёқлама ифода услубидан фойдаланилади. Яъни, матн шаклланишида асосан, ҳикоя қилувчи (ровий) етакчи фактор ҳисобланади. Монологик нутқ кўриниши бундай матнлар учун жуда мос ва қулай бўлади. Ўрни билан диологик нутқ кўринишларига мурожаат қилинганлигини кузатишимиз мумкин. Шунда ҳам ҳикоя матнининг мотивацион бутунлиги ровийга боғлиқ бўлади. Бу тип матнларда тасвирий, изоҳ, хабар, ҳиссий ифода мазмунли матнлар бирданига иштирок этиши мумкин.
2.Тасвирий матн;
Бундай матн тингловчига номаълум бўлган бирор киши, жой, ҳайвонот ва наботот оламига мансуб мавжудот ёки қандайдир нарса-буюм ҳамда воқеа-ҳодисани батафсил тасвирлаб бериш мақсадида тузилган бўлади. Тасвирий матнда ҳам монологик нутқ кўриниши етакчилик қилади. Партонимик тасвир бундай матннинг энг характерли хусусияти ҳисобланади. Яъни, тасвирланаётган объектнинг дастлаб, бирламчи хусусияти тилга олинади. Кейин унга алоқадор хусусиятлар ва қисмлардан сўз юритилади.
3.Изоҳ мазмунли матн;
Бундай матнда айтилаётган фикрнинг ишонарлилигини таъкидлаш учун турли далил ва изоҳлар келтирилади. Асослаш, исботлаш, ўзини оқлашга уриниш ёки ҳимоя мақсадида ҳар хил важларни келтириш аргументли матн типининг ўзига хос жиҳатларидан ҳисобланади. Фикр билан келтирилган далил ўртасида мантиқий боғлиқликнинг бўлиши муҳим саналади. Бундай матнда чунки, зеро, лекин, аслида, шунинг учун, тўғрисини (очиғини, ростини) айтганда, эшитишимга қараганда, билишимча, тахминимча каби бирликлар қўлланилганлигини кўрамиз. Китобхонни ёки тингловчини ишонтириш асосий мақсад бўлганлиги учун шунга мос риторик услуб танланади. Бадиий тасвир воситаларидан фойдаланилади. Гаплар ўзаро зич боғланган ва таъкид оҳанги сезилиб турадиган матн типи ҳисобланади.
4.Дидактик матн;
Кимгадир панд-насиҳат қилиш, уни турли ҳаётий воқеалар воситасида тарбиялаш ёки айтилганлардан хулоса чиқаришга ўргатиш истаги асосида тузилган матн экспликатив ёки дидактик матн дейилади. Мақсадга эришиш учун мақол, матал, афоризм, турли ҳаётий воқеалар, ривоятлар, масаллардан намуна сифатида фойдаланилади. Уларнинг матн ичига сингдирилиш тарзи турлича бўлади. Муаллиф бундай дидактик бирликларни матнга тўғридан тўғри олиб киради ва унинг қайси жанрга тааллуқли эканлигини айтиб ўтади. Дидактемалар матн ташқарисида аввалдан тайёр ҳолда мавжуд бўлади. Муаллиф ёки қаҳрамон нутқида қуйидаги ифода шакллари ишлатилади: шундай мақол бор, машойиҳлар демишларки, улуғлар(эскилар)да шундай гап бор, дерларким, шундай ривоят (ўгит, воқеа, масал) эшитганман ва ҳоказо.
5. Хабар - дарак мазмунли матн;
Бирор воқеа-ҳодиса ҳақида хабар бериш мақсадида тузилган ёки ҳавола қилинган матн информатив матн ҳисобланади. Бадиий матнда информативлик ўзига хос тарзда бўлади. Оддий хабардан фарқ қилади. Эстетик мақсад юкланган бўлади. Нарратив, дескриптив, аргументли, дидактик каби матн типлари таркибида келади.
6. Сўроқ мазмунли матн;
Шоир Абдулла Ориповнинг «Оломонга» деб аталган қуйидаги шеъри риторик сўроқнинг гўзал намунаси бўла олади:
Машраб осилганда қаёқда эдинг?
Чўлпон отилганда қаёқда эдинг?
Суриштирганмидинг Қодирийни ё
Қалқон бўлганмидинг келганда бало?
Ҳукмлар ўқилур сенинг номингдан,
Тарихлар тўқилур сенинг номингдан.
Нимасан? Қандайин сеҳрли кучсан?
Нечун томошага бунчалар ўчсан?
Қаршингда ҳасратли ўйга толаман,
Қачон халқ бўласан, эй, сен – оломон?!
7. Буйруқ - истак мазмунли матн;
Буйруқ ҳамда маслаҳат оҳанги етакчилик қиладиган, буйруқ майлидаги гаплардан тузилган, бирор ишни бажартириш ёки турли таъқиқлашларни ифода этадиган матн типига буйруқ мазмунли матн дейилади. Асосан қаҳрамонлар нутқида кузатилади. Лекин муаллиф нутқида маслаҳат ёки тавсия маъносида қўлланилиши ҳам маълум.
8. Ҳиссий ифода мазмунли матн.
Инсоннинг ички кечинмаларини, воқеликка муносабатини, ўзига хос пафос билан ифодалаш мақсадида тузилган матнлар ҳиссий ифода мазмунли матн дейилади.
••
Do'stlaringiz bilan baham: |
