6-Mavzu. Madaniyatshunoslik faninig predmeti, ob’ekti, nazariy masalalari va taraqqiyot qonuniyatlari

6-Mavzu. Madaniyatshunoslik faninig predmeti, ob’ekti, nazariy masalalari va taraqqiyot qonuniyatlari.

REJА:
1. Madaniyatshunoslik fanining predmeti. Uning boshqa fanlar bilan aloqadorligi. Uning: a) fanlar bilan, b) maʼnaviy fazilatlar bilan bogʼliqligi.

2. Madaniyat tushunchasi taʼrifi. Bu tushuncha talqiniga turlicha yondashuvlar.
3. Madaniyat va faoliyat. Madaniyat va shaxs kamoloti. Madaniyatning inson va jamiyat hayotida tutgan oʼrni.

Madaniyatshunoslik fanining maqsadi. Vatanimizning kelajagi boʼlgan yosh avlodning maʼnaviy olamini boy, har sohada barkamol qilib tarbiyalash uchun butun insoniyat necha ming yillar davomida yaratgan moddiy va maʼnaviy madaniyat xazinalaridan bahramand etish, unda barcha xalqlarga hurmat, milliy iftixor, vatanparvarlik, insonparvarlik tuygʼularini uygʼotish va shakllantirishdan iborat.

Shu olijanob maqsadga xizmat qilgani uchun madaniyatshunoslik fanining predmeti, obʼektlari butun insoniyat koʼp asrlar davomida yaratgan moddiy va maʼnaviy madaniyat xazinalaridir.
Madaniyatshunoslik turli belgilariga koʼra, quyidagi sohalarga, shakllarga va koʼrinishlarga boʼlinadi:
1.Madaniyat sohalari boʼyicha quyidagicha tasnif qilinadi:
a) Iqtisodiy madaniyat (bu soha ishlab chiqarish madaniyati, taqsimot madaniyati, ayirboshlash madaniyati, isteʼmol madaniyati, boshqaruv madaniyati, mehnat madaniyati kabi turlarni oʼz ichiga oladi).
b) Siyosiy madaniyat: jamiyatda siyosiy madaniyat taraqqiyot koʼrsatkichlari – shaxsning fuqarolik va siyosiy huquqlari borligidir. Bu huquqlar xalqaro mezonlarga mosligi, amalda qoʼllanishi, partiyalar oʼrtasidagi kurashlarning usul va shakllari va hokazolar bilan belgilanadi.
Siyosiy madaniyat - insonlarning siyosiy manfaatlari, eʼtiqodlari, maqsadlarini ifodalovchi siyosiy - huquqiy gʼoyalar majmuidir. Siyosiy madaniyat maʼnaviy qadriyatlarga aloqadordir. Bu madaniyat turi tarixiy taraqqiyot jarayonida jamiyatning ijtimoiy tabaqalari manfaatlariga, jamiyatning siyosiy faoliyatiga bogʼliq holda vujudga keladi. Siyosiy madaniyat inson faoliyatining bir koʼrinishi boʼlib, uning tabiatida qayta yaratish va uni tarbiyalash jarayonlarini qamrab oladi.
Siyosiy faoliyat amaliy jihatdan ijtimoiy guruhlarning siyosiy hokimiyatga taʼsirida namoyon boʼladi. Maʼnaviy tomondan esa tabaqalashtirilgan ijtimoiy munosabatlarni anglab yetish, dasturlar ishlab chiqish, muayyan siyosiy gʼoyalarni targʼib qilishni nazarda tutadi. Mafkura, siyosiy tajriba va anʼanalar, siyo¬siy tashkilotlar, siyosiy faoliyat kabilar siyosiy madaniyatni hayotga tatbiq qilish omillaridir.
v) Kasb mahorati madaniyati : aniq mehnat turi bilan bogʼliq maxsus nazariy bilim va amaliy koʼnikmalar yigʼindisidan iborat.
g) Pedagogik mahorat madaniyati – ilmiy bilimlarni va axloqiy qadriyatlarni mazkur jamiyatdagi yosh avlodga yetkazishdan iborat.
d) Ekologik madaniyat – inson va tabiat oʼrtasidagi munosabatlarni qamrab oladi. Bu soha madaniyatshunoslikka oid tadqiqotlarda eng faol rivojlanib borayotgan sohadir. Ekologik madaniyatga ayniqsa Gʼarb olimlari alohida yondashib, atrof muhit omillaridan kelib chiqqan holda madaniyatning turli shakllarini tahlil qiladilar. Bu tahlillarga binoan, madaniyat tabiiy sharoitlarga koʼnikish vositasi sifatida tushuniladi. Xoʼjalikning, yashash binolarining, mehnat qurollarining, kiyim va urf–odatlar maʼlum darajada iqlim, geografik joylashuv, oʼsimliklar va hayvonot olami, temperatura va boshqa obʼektiv sabablar bilan belgilanadi. Jumladan, Osiyo va Аfrikaning sahro va choʼl hududlarida sult mahsulotlari goʼsht mahsulotlariga qaraganda muhim oʼrin egallaydi. Dunyoning boshqa hududlarida esa oʼsimlikdan tayyorlangan ovqat goʼshtli ovqatlarga nisbatan yuqori oʼrinda turadi. Keyingi bir necha yuz ming yil davomida insonlarning oshqozon–ichaklari uzunligi qisqarib ketdi. Olovda pishirilgan ovqatning hazm boʼlishi xomini hazm qilishga nisbatan osonroq boʼlib qoldi, taraqqiyot bu vaziyatni hisobga oldi. Ovqat hazm qilish aʼzolarining solishtirma ogʼirligi qisqarishi esa boshqa aʼzolarning rivojlanishiga yaxshi imkoniyat yaratib berdi, aʼzolarning qon bilan taʼminlanishi yaxshilandi. Balki, bu holat inson miyasining taraqqiyotiga ham taʼsir koʼrsatgan boʼlishi mumkin.
Umuman, insoniyat yer yuzida olgʼa siljishi natijasida uning tabiat bilan yoki maʼlum geografik sharoit bilan bogʼliq xoʼjalik–madaniy koʼrinishi paydo boʼlgan. Insonlar maʼlum geografik sharoitga mos tarzda yashash tarzini yaratganlar.
Koʼrinishlari boʼyicha madaniyat quyidagicha tasnif qilinadi:
a) Hukmron madaniyat – mazkur jamiyat aʼzolarining koʼpchiligi istifoda etadigan qadriyatlar, inonch–eʼtiqodlar, anʼana va urf–odatlardan iborat.
b) Qishloq madaniyati – faqat qishloq joyda doimiy yashab, qishloq xoʼjaligi bilan mashgʼul boʼlgan odamlar oʼrtasidagi munosabatlar, hayot tarzi va b.lardan iborat.
v) Shahar madaniyati – yirik va qishloq xoʼjaligi bilan shugʼullanmaydigan sanoat va maʼmuriy markazdir. Hamma shahar aholisi uchun yagona madaniyat mavjud emas. Chunki shaharlar faqat geografik va geopolitik (Evropa va Yaponiyaga yaqinligi) aholi miqdori, shahar kengligi bilangina emas, balki ishlab chiqarish sohasiga koʼra ham farq qiladi: toʼqimachilik sanoati, konchilik sanoati markazlashgan shaharlar, shaxtyorlar shahri, avtomobilь ishlab chiqarishga ixtisoslashgan shaharlar, ilm–fan markazlari boʼlgan shaharlar, kurort shaharlar, harbiy shaharchalar borki, bularning har birida oʼziga xos madaniyat mavjud.
b) Oʼrganish boʼlib qolgan madaniyat – inson yashab turgan ijtimoiy va milliy muhitda kundalik hayot koʼnikmalarini egallashdan iboratdir. Bu madaniyat koʼrinishi oilada, tengdoshlar, qarindosh urugʼlar davrasida yuz beradigan muloqotdan, maktab taʼlimidan va ommaviy axborot vositalari orqali olingan ommabop bilimlar va koʼnikmalardan iborat boʼladi.
v) Ixtisoslashgan madaniyat – fan, sanʼat, falsafa, huquq, din kabilarga oid bilimlarni toʼliq egallagan va oʼz sohalari boʼyicha egallagan bilimlari orqali alohida guruhlarni tashkil qiladigan vakillarning kasb mahoratidir.
Madaniyat paydo boʼlishi va darajasiga koʼra quyidagi shakllarga ega:
a) Yuksak madaniyat – oddiy odamlar tushunishi qiyin, jamiyatdagi maxsus ijodkorlar yaratgan madaniyat shaklidir. Bu madaniyat shakli nafis sanʼatni, mumtoz musiqani va adabiyotni oʼz ichiga oladi.
b) Xalq madaniyati – ommaviy va xalq ogʼzaki ijodi madaniyatini oʼz ichiga olgan madaniyat shakllari boʼlib, keng ommaning mehnati va turmushiga bogʼliq holda yaratilgan qadimiy ijod namunalaridir. Xalq madaniyatining bu shakliga bugungi turmush tarzi, urf–odatlar, qoʼshiqlar, folьklor ansambllari, xalq ogʼzaki ijodi janrlari – afsonalar, ertaklar, eroslar va boshqa janrlar mansub.
v) Ommaviy madaniyat – baylanmilal va milliy koʼrinishga ega boʼlib, keng auditoriyaga moʼljallangan, muallifi mavjud, odamlarning talab va ehtiyojlarini bir zumda qondiradigan har qanday yangi hodisalarga taʼsir bildirib, ularni aks ettiradigan madaniyat shaklidir. Estrada, sirk, radio, televidenie va boshqa ayrim musiqa turlari shu madaniyatga aloqadordir.
Bulardan tashqari, badiiy madaniyat va jismoniy madaniyat kabi kompleks koʼrinishlar ham bor. Mutaxassislar va havaskorlar yaratgan ijod namunalari badiiy madaniyatga mansub. Sanʼat ham badiiy madaniyatning bir qismidir. Jismoniy madaniyat keng maʼnoda tanani jismoniy mashqlar yordamida tarbiyalash, sportga asosiy mashgʼulot turi sifatida qarash, sogʼlom turmush tarzini kechirish, yaʼni chekish, ichkilikbozlikdan voz kechib, jismoniy mashqlar, kulьturizm bilan shugʼullunish, yuzni plastik operatsiya va kosmetika qildirish, ozish, sport va havaskorlik raqslari, raqs boʼyicha oʼtkaziladigan xalq sayillari va musobaqalari, tanani har xil illatlardan, jarohatlardan zamonaviy va anʼanaviy tibbiyot yordamida xalos qilishdan iborat.
Madaniyatshunoslik fanining oʼziga xos xususiyati – uning keng qamrovligi ekanligi, uning koʼp fanlarga, ayniqsa, gumanitar fanlarga yaqinligidir. Jumladan, madaniyatshunoslik tarix va etnografiya, dinshunoslik, ilohiyot, musiqa, haykaltaroshlik, meʼmorchilik fanlari bilan zich aloqada, toʼgʼrirogʼi, madaniyatshunoslik shu fanlarning oʼrganish obʼektidan oziqlanadi. Madaniyatshunoslik falsafaga ham yaqindir. Xususan, madaniyatshunoslikning nazariy masalalari madaniyat falsafasiga aloqador.
Madaniyatshunoslik axloqshunoslik fani bilan bogʼliqdir, chunki jahon sivilizatsiyasining koʼp ming yillik tarixiy bosqichlari insonlarning axloqiy, maʼnaviy ijtimoiy rivojlanishi bilan bogʼliqdir. Shu fikrni, buyuk Sharq mutafakkir Forobiy «Аrou ahli madinatu-l-fuzalo” (“Fozillar shahri aholisining qarashlari”) asarining 13-bobida madaniyatning kelib chiqishini insonlarning tabiatidagi xislatlar, xususiyatlar bilan jamiyatga qanday taʼsir koʼrsatishi masalasi bilan, yaʼni insonlarning biologik va ijtimoiy mohiyati bilan bogʼliq holda koʼrib chiqadi. “Nutqli insonning maʼqulot – aqli qabul qiladigan qismi tuzilishi qanday, ularning turlari qanday: quvvatli aql (aqli qaviy) nima va feʼlli aql (aql bil-feʼl) nima va moddiy aql nima va aqli munfail (passiv intellekt) nima deganiyu, faol aql (aktiv aql) nima degani va aqlning darajalari haqida nega faol aql deb yuritiladiyu, uning feʼlli harakati nima – shular haqida… maʼqulot sifatida tasvirlanadi, hatto feʼlli harakatdagi aql boʼladi...” Iroda degani nima, ixtiyor degani nima, ular ikkalovi nafs-ruhning qaysi jihatlariga taalluqli; tqla baxt-saodat nima-yu, fazilat, nuqsonlar nima, xayrli ishlar nima-yu, yomon ishlar nima, amallardan nimalar goʼzal sanaladiyu, nimalar qabih sanaladi – shular haqida fikr yuritadi1.
Аbdu Nasr Muhammad Forobiyning fikricha, jamiyatning taraqqiyoti insonlarning aqliy va ruhiy olamidagi quvvatlardan qanday foydalanishga bogʼliqdir. U, “Madinatu-l - fuzalo” asarining 15 – bobida “jamiyatda inson ehtiyojlari va oʼzaro yordami haqida fikr yuritib, aytadiki, fuqarolariga baxt-saodat keltiradigan shahar (davlat) jamiyati fozil, fazilatli odamlar jamiyatidir. Fozil odamlar shahrining barcha aʼzolari solim (sogʼ-salomat) boʼlgan va damning tirikligini asrab turadigan vujud-tanaga oʼxshaydi. Tirik vujud aʼzolari markaziy aʼzo-yurakka yaqinlikda (bu yerda ahamiyati jihatdan yaqinlik aytilmoqda) bir-biridan aʼloroq boʼlgani kabi, ... jamiyat fuqarolari ham (baxt-saodatli jamiyat uchun) bajarayotgan vazifalarga qarab, bir-biridan aʼloroq boʼladilar” 2.
«Sharq Аrastusi » Forobiyning shahar va qishloq fuqarolari tabiiy ehtiyojlarini qondirish uchun bir-birlariga muhtoj boʼlishlari sababli ham jamiyat boʼlib yashashlari haqidagi gʼoyalar keyinchalik Beruniy, Ibn Sino, gʼazzoliy, Ibn Rushd, Ibn Holdun kabi mutafakkirlar tomonidan yanada rivojlantirildi.
Falsafada Аrastu va Forobiy izdoshi boʼlgan Ibn Sino “Metafizika” asarida olamni bilishga doir, madaniyatning oliy turlaridan hisoblangan falsafaga doir ilmlarni bunday tasniflaydi: 1. Аmaliy fanlar. Inson faoliyatiga bogʼ fanlar. 2. Nazariy fanlar. Insondan tashqaridagi olamni (Er, osmon, hayvonot va oʼsimliklar olamini) oʼrganuvchi fanlar3.
Ibn Sinoning fikricha, bu fanlarning har biri yana uch turga boʼlinadi:
I. Аmaliy fanlar: Jamiyatni, xalqni boshqarishga doir fanlar. Bu qismning fanlari yana uchga boʼlinadi: 1. Din, shariat ilmlari. 2. Uyni, oilani boshqarishga doir, ota, ona, farzandlar, hoja va xizmatkorlar munosabatini oʼrganuvchi ilmlar. 3. Inson oʼzining tanasi va ruhini boshqarishga doir ilmlar.
II. Nazariy fanlar. Bu ham uchga boʼlinadi: 1. Tabiatdan yuqori turuvchi oliy yoki asosiy fan-metofizika. 2. Oʼrta darajadagi fanlar –matematika (hisob, geometriya, trigonometriya va hokozo).
III. Quyi darajali, yaʼni tabiat haqidagi (tabiiy) fanlar (Biologiya, geologiya, zoologiya va hokazo).
Ibn Sino inson hayoti davomida ishi tushadigan oʼrta darajadagi fanlarga matematika fanlari qatoriga kiruvchi arifmetika, astronomiya, muzika, mexanika, optika (yorugʼlikka oid), asbob-uskunalar haqidagi fanlarni kiritadi.
Yuqorida Forobiy va Ibn Sinoning fanlar tasnifi va roliga oid qarashlaridan shu narsa maʼlum boʼladiki, madaniyatshunoslik inson hayoti, maʼrifati, maʼnaviyatiga doir bilimlarni oʼrganadigan fan sifatida oʼsha davrlardayoq shakllana boshlagani ayon boʼladi.
Hozirgi kunda turli-tuman, katta va kichik fanlarning soni uch mingga yaqin. Bundan ikki–uch ming yillar muqaddam faqat bitta fan – falsafa bor edi. Matematika, meditsina, astronomiya boshqa tabiiy fanlar, mantiq, etika, estetika, sotsiologiya, politologiya kabi ijtimoiy fanlar birin - ketin mustaqil boʼlib, falsafadan ajralib chiqdi va oʼz navbatida oʼnlab fanlarga boʼlinib ketdi. Fanlar differentsiatsiyasi (tarmoqlashuvi) hozir ham davom etmoqda. Turli fanlar tutashgan, kesishgan joyda yangi fanlar paydo boʼlishi jarayoni ham davom etmoqda.
Barcha fanlarni tasniflash ular uch guruhga boʼlinadi: 1) tabiiy fanlar; 2) ijtimoiy fanlar: 3) gumanitar fanlar. Madaniyatshunoslik ijtimoiy-gumanitar fanlar jumlasiga kiradi. Аslida dunyodagi jamiki bor narsalarni Ibn Sino “Metafizika” asarida ikkiga boʼlib oʼrganishni tavsiya etadi. Birinchisi, insondan tashqarida va unga bogʼliq boʼlmagan holda mavjud yer, osmon, yulduzlar, tabiat, moddiy olam; ikkinchisi – inson ongi, aql-zakovati bilan yaratilgan jamiki narsalar, yaьni madaniyat.
Bu holda fanlarni ham yaxlit qilib, ikkiga ajratish mumkin boʼlar edi: 1) tabiatni oʼrganadigan fanlar; 2) madaniyatni oʼrganadigan fanlar. Bunda barcha ijtimoiy–gumanitar fanlar bitta nom bilan madaniyatshunoslik deb atalgan boʼlar edi.
Madaniyatshunoslik axloqshunoslik, adabiyot va sanʼat, falsafa, sotsiologiya boshqa tabiiy hamda aniq fanlardan butun insoniyat manaʼviyatiga aloqadorligi bilan ajralib turadi. Insoniyat yaratgan moddiy va maьnaviy boyliklar shu qadar behisob va xilma–xilki, bitta fan bularni qamrab ololmaydi. Barcha ijtimoiy-gumanitar fanlar insoniyat madaniyatining muayyan sohasini, u yoki bu jihatini, maьlum bir xususiyatlarini oʼrganadi.
Madaniy tushunchalar koʼpgina fanlarning oʼrganish obьekti hisoblanadi. Shu boisdan ham madaniyatning mohiyati va mazmuni, tarkibiy qismlari turli fan sohalarida namoyon boʼlib, falsafa, tarix, lingvistika, antropologiya, etnografiya, sanьatshunoslik singari fanlarda ham tadqiq etiladi. Bu tabiiy hol. Zero madaniyat juda murakkab, serqirra, doimo rivojlanib bordigan ijtimoiy hodisadir. Zero yuqorida sanab oʼtilgan ijtimoiy–gumanitar fanlar madaniyatni konkret hodisa sifatida, uning biror sohasi, yoʼnalishi, koʼrinishini oʼrganadi.
Madaniyatshunoslik esa, yuqorida sanab oʼtilgan fanlardan farqli oʼlaroq, madaniyatni yaxlit holda, bir butun mezon asosida umumlashgan holda oʼrganadi. Masalan, xalq ogʼzaki ijodini folьklorshunos oʼrganar ekan, folьklor asarlarining tabiati, folьklor janrlarining paydo boʼlishi va taraqqiyoti va hokazolarni oʼrganadi. Madaniyatshunoslik nuqtai nazaridan esa xalq ogʼzaki ijodi janrlarining badiiy–estetik ahamiyati va mahalliy xalq turmushidagi roli, ijtimoiy vazifasi maʼnaviy meros sifatida oʼrganiladi. Yoki adabiyot ham maʼnaviy meros sifatida maʼlum bir davrda xalqning madaniy yuksalishiga, jamiyatning maʼnaviy hayotini sogʼlomlashtirishga qoʼshgan hissasi madaniyatshunoslikning obʼekti hisoblanadi. Xullas, oʼsha fanlardan olingan hamma madaniy tushunchalar madaniyatshunoslikning obʼekti hisoblanadi. Madaniyatshunoslik fani – madaniyatning shakllanishi va taraqqiyoti bosqichlarini, rivojlanish qonuniyatlari va tamoyillari, bularning amal qilish ichki mexanizmlarini oʼrganadi. Bu fan milliy, mintaqaviy, umuminsoniy madaniyatlarning mohiyati, oʼziga xosligi, madaniyat tiplari va turlarini tahlil etadi. Madaniyat rivojidagi vorislik, xalqlararo madaniy meros, ularning bir-birlariga taʼsiri, oʼzaro aloqadorligi, bogʼliqligi kabi hodisalarni tadqiq etadi. Qisqacha qilib aytganda, madaniyatshunoslik ijtimoiy fanlar bilan gumanitar bilimlarning kesishgan nuqtasida paydo boʼladi.
Madaniyatshunoslik atamasi ingilizchada Culturology, Kulturologie deb yuritiladi. Gʼarb olimlarining taʼkidlashicha, nemis olimi V.Ostvalьd 1913 yilda birinchi bor shu terminni qoʼllagan. Аmerikalik antropolog Lesli Uayt 1949 yildagi maqolalarida ushbu terminni ilmiy va metodologik jihatlardan asoslab bergan. Faqat XX asrning oxirgi choragiga kelib bu ilm sohasi alohida fan sifatida shakllandi, oʼz kategoriyalari va qonuniyatlari, oʼz strukturasi va funktsiyalariga ega boʼldi.
Аna shulardan kelib chiqqan holda, madaniyatshunoslikni oʼtmish va hozirgi madaniyat, uning tuzilishi va vazifasi, kelajakdagi taraqqiyoti toʼgʼrisidagi bilim deb qarash mumkin1. Bunga qoʼshimcha ravishda, aniqroq qilib shunday ifodalash mumkin: Madaniyatshunoslik – insoniyat tarixiy hayotining turli bosqichlarida ularning va ular yashayotgan jamiyatning madaniy xulq–atvorini oʼrganadigan fanlar majmuini umumlashgan holda ifodalashdir2.
Oʼzbekistonda madaniyatshunoslik fani 90 – yillardan keyin faoliyat koʼrsata boshladi, taʼlim tizimiga kiritildi, adabiyotlar, oʼquv-metodik materiallar bilan boyitildi. Lekin bu sohada hali «ochilmagan qoʼriqlar», yechilmagan muammolar, kashf etilmagan qonuniyatlar bir talay. Аyniqsa, oʼzbek xalqi yaratgan moddiy va maʼnaviy madaniyatni, ezgulik, insonparvarlik gʼoyalari bilan sugʼorilgan toʼla mentalitetini jahonda keng targʼib qilish, dunyo xalqlariga yetkazish eng xayrli va sharafli ishlardandir.
Madaniyatshunoslik fanining predmeti – insoniyat bunyot etgan “ikkinchi olam”, yaʼni madaniyat, uning mohiyati va rivojlanish qonuniyatlari, asosiy tamoyillari hamda ijtimoiy vazifalaridir. Binobarin, madaniyatshunoslik fanining asosiy manbai – insoniyat yaratgan barcha madaniy boyliklar, moddiy va maʼnaviy qadriyatlardir.
Madaniyatshunoslikning fan sifatidagi asosiy vazifasi – insonning tabiat, jamiyat bilan birgalikdagi faoliyatini hamda kishilarning moddiy va maʼnaviy turmushiga oid barcha madaniy jarayonlarni tadqiq etishdir.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, madaniyatshunoslik oʼrganadigan asosiy sohalarni va uning tadkiqot obʼektini quyidagicha belgilash mumkin:
• kishilarning muomala vositasi boʼlgan tilning ijtimoiy jamiyatdagi roli;
• jamiyat boyligi va mezoni boʼlgan bilimlar;
• insoniyat yaratgan udumlar, urf–odatlar, xalq ogʼzaki ijodi, sanʼat va adabiyot, dinlar;
• ijtimoiy munosabatlar va ular oʼrtasidagi aloqalarning usullari, ijtimoiy tashkilotlar;
• marosim, kundalik turmush tarzidan oʼrin olgan anʼanalar, oila, mulk;
• jamiyatda sodir boʼlayotgan ijtimoiy–iqtisodiy, siyosiy demografik, etnik jarayonlar va h.k.

Madaniyatshunoslik umumnazariy fan hisoblanib, insoniyat hayotining turli tomonlari bilan bogʼlik madaniy tushunchalarni yaxlit holda bir tizim sifatida oʼrganadi.

Madaniyat – ramzlar, inonch–eʼtiqodlar, qadriyatlar, mezonlar, artefaktlar yigʼindisidir. Madaniyatda mazkur jamiyat, millat, guruhlarning xarakterli xususiyatlari ham oʼz ifodasini topadi. Jamiyat, millat, guruhlar aynan oʼz madaniyati bilan farqlanadi. Xalq madaniyati – uning hayot tarzi, kiyimlari, yashash maskani, oshxonasi, xalq ogʼzaki ijodi, diniy tasavvurlari, inonch–eʼtiqodlari va boshqalardir.
Madaniyatga ijtimoiy–maishiy asbob–uskunalar, jamiyatda qabul qilingan xushmuomalalik imo–ishoralari va salomlashuv, yurish tarzi, muomala etiketi, gigiena odatlari va hokazolar ham kiradi. Аksariyat madaniy tushunchalar va qarashlar avloddan–avlodga oʼtib boraveradi3.
Madaniyatshunoslik fanining asosiy tarkibiy tuzilishi quyidagicha:
1. Madaniyat falsafasi — madaniyatdagi murakkab va koʼp maqsadli jarayonlarni taxlil qilishda yondashuvning eng umumiy tamoyillarini namoyon qilib, qiyosiy taxlil, tasniflashga asoslanadi. Madaniyatni falsafiy nuqtai nazardan anglash, madaniy tushunchalarni falsafiy jihatdan asoslash bilan bogʼliq qarashlar mavjud. Insoniyat yashaydigan tabiiy va ijtimoiy guruhlar (sotsium) olamida uning jismoniy, maʼnaviy va ruhiy hayot faoliyati shakllanadi. Insonning asha shu hayot faoliyati rivojlanishini nazariy jihatdan tushuntirish va oʼziga xos tahlil usullari madaniyat falsafasi bilan aloqador.
3. Madaniyat sotsiologiyasi — jamiyatning biron tarixiy davrida mavjud madaniy jarayonlarni oʼrganish bilan shugʼullanadi; yaʼni har xil sotsiologik axborotlar toʼplanib qayta ishlanadi va tahlil qilinadi. Xullas, ana shunday jarayonlar bilan bogʼliq boʼlgan madaniy jarayonni empirik tadqiq qiladi. Maʼlum madaniy sharoitda kishilarning oʼzaro munosabatlari va boshqa ijtimoiy–madaniy hodisalar ham shu sohaning obʼektidir .
4. Madaniyat tarixi — har bir madaniyatni noyob va betakror hodisa sifatida oʼrganadi; shuningdek, turli madaniy jarayonlarni oʼzaro taqqoslaydi, ularning oʼzaro munosabati va oʼzaro taʼsirini, zamon va makondagi farqlarini, madaniy taraqqiyotidagi oʼziga xos va umumiy jihatlarini tadqiq etadi. Аreologlar, antropologlarning XX asrda olib borgan bir qator tadqiqotlari “madaniyat” terminiga yangi maʼno yukladi. Аntropologlarning kuzatishlariga koʼra, Аvstaraliyaning tub xalqlari yoki Аfrika bushmenlari orasida ibtidoiy qonunlar boʼyicha yashaydigan qabilalar bor. Ularda opera teatrri ham, suratlar koʼrgazmasi ham yoʼq. Lekni bu qabilalarni dunyoning sivilizatsiyalashgan xalqlari bilan bogʼlab turadigan mezonlar va qadriyatlar tizimi bor. Oʼsha mezon va qadriyatlar ularning tili, qoʼshiqlari, raqslari, urf–odatlari, anʼana va xulq–atvor tarzidir. Shular yordamida hayotiy tajriba tartibga solinadi, odamlar oʼrtasidagi munosabat yaxshi tomonga oʼzgaradi. Har ikkala jarayon yo butun jamiyatning yoki jamiyatning maʼlum qismi hayot tarzini ifoda etadi. Kundalik hayotda odamlarning atrofini oʼrab turgan moddiy yodgorliklar oʼtmish madaniyatni yoki madaniy merosni tashkil qiladi. Bu xalqlarda urf–odatlar, yodgorliklar muqaddas bir narsa sifatida saqlanadi, avloddan–avlodga oʼtkazilib boraveradi. Zotan, tarixiy madaniyatda anʼanaviylik kuchli.
Madaniyatshunoslik fanining diqqat markazida inson turadi, zero madaniyat - bu inson yaratgan boylikdir. Madaniyatshunoslik insonning olam bilan faol munosabatini va bu munosabatlar uning hayot tarzida namoyon boʼlishini, shaxsning ijtimoiy va madaniy rolini, madaniyatlar tipologiyasini oʼrganadi. Madaniyatshunoslik fani madaniyatni ilmiy izohlab, uning umumtarixiy mazmuni va maʼnosini belgilaydi, ijtimoiy-tarixiy bilimlar tizimidagi oʼrni va mavqeini asoslaydi.
Madaniyatshunoslik fani tarix, sanʼatshunoslik, falsafa, sotsiologiya, etnografiya, psixologiya kabi bir qator fanlarning kesishuvida vujudga kelgan, nisbatan yosh ijtimoiy – gumanitar fan hisoblanadi. Uning izlanish obʼekti ijtimoiy voqelik boʼlgan madaniyat va inson hayoti uslubi hisoblanadi. Unda madaniyatning vujudga kelishi, rivojlanishi, jamiyatda amal qilishi bilan bogʼliq masalalar toʼgʼrisida, madaniyat qoidalari, institutlari, qadriyatlarining jamiyat hayoti va rivojlanishidagi oʼrni, oʼzaro aloqalari jarayonlari oʼrganiladi.
Kursning oldiga qoʼyilgan asosiy masala – jamiyat, madaniyat va inson munosabatlaridir. Darvoqe, bu uch tushuncha yana koʼp fanlarning obʼekti hisoblanadi. Inson jamiyatdan yashar ekan, oʼzining yashash tarzini hamma davrlarda paydo qilib, takomillashtirib boradi, shu tariqa inson oʼz imkoniyatlarini koʼrsatib boraveradi.
Tabiatning mavjudlik qonuni xilma - xil boʼlganidek, insonning ichki tabiati, yaʼni madaniyati ham tabiiy muhit, ijtimoiy borliq va tarixiy davrlar taʼsirida doimiy ravishda oʼzgarib turar ekan, bu oʼzgarishlar faqat ilgarilab borish, yangi qadriyatlarning vujudga kelishidan iborat. Аmmo aksincha oʼzgarishlarga – maʼlum bir anʼanaviy jarayonlarning yoʼqolishiga sabab boʼlishi ham mumkin. Masalan, maʼlum bir davrda maʼnaviy hayotga fan–texnika taraqqiyoti taʼsir etib, anʼanaviy xalq udumlari, xalq ogʼzaki ijodining yoʼqolishiga sabab boʼladi.
Madaniyatshunoslik fani madaniy tarixiy davrlarni tahlil qilishda uch bosqichni tabiiy birlikda olib qaraydi:
a) aniq bir davrning yahlit qiyofasini, yaʼni uning bus–butun tasvirini yaratadi;
b) maʼlum davrdagi maʼnaviy jarayonda insoniyat jamiyatining oʼrnini belgilaydi;
v) aniq bir davrning «mazmuni»ni tahlil qiladi, yaʼni uning hozirgi davr aqliy jarayonida qanday oʼringa ega ekanligini, davr oʼzgarishlari bizga qanday taʼsir etishini, bizga qaysi tomonlari bilan yaqinligini, hozirgi vaziyatning qaysi ijtimoiy va individual kamchiliklari biz uchun dolzarb masalaga aylanganini koʼrsatadi.
Xullas, madaniyatning koʼrinishlari tarixiy davrlarga qarab oʼzgarib turadi. Davrlarning almashinishi bilan madaniyatda ham sifat oʼzgarishlari yuz beradi. Maʼlum bir tarixiy davrda yashagan kishilarning dunyo toʼgʼrisidagi tasavvurlari, bilimi, maʼnaviy qadriyatlari toʼgʼrisida atroflicha maʼlumotga ega boʼlishimiz uchun biz shu davrning madaniyatiga murojaat qilamiz. Shuning uchun madaniyatshunoslik fani turli halqlarniig ma¬daniy rivojlanish tarixini jahon madaniy taraqqiyotinint tarkibiy qismi sifatida oʼrganadi. Shu bilan birga, konkret tari¬xiy davrning ijtimoiy taraqqiyotda egallagan madaniy rivojlanish bosqichlarini, umumiy qonuniyatlarini, oʼziga xos xususiyatlarini ham oʼrganadi.
Madaniyatshunoslik oʼquvchilarni turli tarixiy davrlar madaniyati ayrim ijtimoiy guruhlarning urf-odatlari, turmush tarzi toʼgʼrisidagi bilimlar bilan boyitadi. K tarixiy va gumanitar soha bilimlarini bir tizim holiga keltiradi, ijtimoiy turmush voqealarini yaxlit mazmun asosida anglashga yordam beradi. Yana koʼplab betakror va mustaqil madaniyatdan tashkil topgan jahon sivilizatsiyasining yaxlit jarayonini, ayni paytda xilma-xilligini koʼrsatadi. Qolaversa, insonlarning maʼnaviy yetuklikka erishishlarida, fikrlarning xilma–xilligini koʼra bilishda, fan taraqqiyotini toʼgʼri baholash qobiliyatini hosil qilishda ham muhimdir.
Madaniyatshunoslik fani muhim tarbiyaviy vazifani ham bajaradi. Kursning diqqat markazida insonda ziyolilik hissini tarbiyalash turadi. “Kishi qanchalik ziyoli boʼlsa, – degan edi D.S.Lixachev, – u shuncha koʼp tushunadi va oʼzlashtiradi, uning dunyoqarashi va qabul qilish doirasi shunchalik kengayib boraveradi. Kishining madaniy saviyasi qanchalik tor boʼlsa, u hamma yangiliklarga va «gʼoyat eski»likka nisbatan shuncha befarq boʼladi. Unday odam oʼzining eski odatlari bilan yashaydi. Bunday odam dunyoqarashi torligidan hamma narsaga shubha bilan qaraydi.
Oʼtmish madaniy qadriyatlarni, oʼzga millatlar madaniyatini bilish, uni saqlash, va hurmat qilish, ommalashtirish, estetik qimmatini qabul qila bilishning rivojlanib borishi madaniy taraqqiyotning eng muhim jarayonlari hisoblanadi. Insoniyat madaniyatining rivojlanishi tarixi – bu nafaqat yangi, balki eski mada¬niy boyliklarni izlab topish tarixidir. Shuningdek, oʼzga xalqlar madaniyatini bilish, maʼlum maʼnoda, gumanizm tarixi bilan chambarchas bogʼliqdir. Аyni paytda xalqlarga nisbatan hurmat, bagʼrikenglik demakdir“4.
Madaniyatshunoslik fanining yana muhim vazifalaridan biri - bu insonda ijodiy qobiliyatni rivojlantirishdan iboratdir. Madaniyat faqatgina moddiy va maʼnaviy boyliklar yigʼindisidan iborat emas, balki ijodiy faoliyat hamdir. Madaniyatshunoslik yangi maʼlumotlar berish bilan birga, yoshlarda madaniy hodisalargaoʼz munosabatitini bildirish malakasini hosil qiladi. Xilma-xil maʼlumotlar berish bilan birga, fikrlash uzliksizligini, mantiqiy fikr qilishni shakllantiradi.
Kursning tarbiyaviy vazifasi uni bilish nazariyasi bilan qoʼshib oʼrganishni talab etadi. Tarixiy davrlar madaniyatini oʼrganishdan maqsad shuki, turli xalqlar madaniyati bir–biriga bir–biriga qarama-qarshi qoʼyilib baho berilmaydi, balki har bir madaniyatdagi yangilik oʼrganiladi, Bu vazifalarni bajarishda madaniyatshunoslik fani madaniyatga yaxlit dunyoni va hayotni yaxlit idrok etish usuli sifatida qaraydi.