6-mavzu. Lyuminestsent chiroqlar

LCH ni afzalliklari va kamchilliklari
Yuqorida aytilganlarni hisobga olib lyuminestsent chiroqlarning quyidagi afzallik va kamchiliklarini ta’kidlab o’tish mumkin:
Afzalliklari:
1. Tarqatayotgan nuri tabiiy yorug’likka yaqinligi;
2. Iqtisodiy tejamkorligi va yuqori yorug’lik berishi;
3. Xizmat vaqti 5000 soatdan ortiqligi;
4. 40 S atrofida qizishi mumkinligi;
5. Yong’inga xavfsizligi;
6. Kuchlanishning kamayishini kam sezishi.
Kamchiliklari:
1.Yordamchi asbob–uskunalarisiz tarmoqqa ulab, ishga tushirib bo’lmasligi;
2.Drosselning qo’shimcha 20–25% reaktiv quvvat sarflanishga olib kelishi;
3.Yorug’lik tarqatish tashqi muhit haroratiga bog’liqligi;
4.Stroboskopik effektning mavjudligi.


LCH ni implusli yoqish sxemasi
Yuqorida aytilganlardan kelib, chiqadiki, LCH larni to’g’ridan–to’g’ri tarmoqqa ulash bilan ularni ishga tushirib bo’lmaydi, CHunki, shisha ballon ichidagi havo qarshiligini yengish uchun, ma’lum bir oshirilgan kuchlanishga ega bo’lish kerak. Bu oshirilgan kuchlanishni olish uchun esa qo’shimcha uskunalar talab qilinadi: drosselь, kondensatorlar va ishga tushiruvchi (starter)lar. SHuning uchun jihozlarni turli variantlarda ishlatish bilan quyidagi sxemalar yaratilgan:
1. Impulьsli yoqish sxemasi,
2. Tezda yoqish sxemasi,
3. Rezonansli yoqish sxemasi,
4. Darhol yoqish sxemasi.


Impulьsli yoqish sxemasi
Impulьsni yokish sxemasi eng ko’p tarqalgan sxema bo’lib, normal muhit mavjud bo’lgan xonalarda qo’llaniladi. CHunki, sxemadagi ishga tushuruvchining mavjudligi va unda paydo bo’ladigan razryad uchqunlari, ayniqsa, sanoat korxonalaridagi portlash va yong’in xavfi bor xonalarda qo’llash imkoniyatini bermaydi. SHuning uchun bu sxemalar sanoat korxonalarida kam ishlatiladi. Bu sxemalarda chiroqni yoqish uchun kerak bo’ladigan oshirilgan kuchlanishning miqdori nominal kuchlanishga nisbatan 1.5–2 marta ortiq bo’lishga erishiladi. Ko’proq bunday sxemalarda LB turdagi chiroqlar qo’llaniladi, chunki ular energiya iste’moli eng kamdir.
Qolgan sxemalarda starterning ishlatilmasligi ularga ayrim adabiyotlarda “startersiz sxemalar“ degan nomni berishga olib kelgan. Bu sxemalarda kuchlanish yuqoridagidek, ayrimlarida 2 martaga, qolganlarida esa 7 martagacha ham oshiriladi, bu haqida quyida aytib o’tiladi.
Impulьsli yoqish sxemasining ko’rinishi quyidagicha bo’ladi (2.1–rasm):
St–starter (ishga tushirgich) chiroqga parallel ulanib, chiroqni avtomatik o’chirib yoqish zanjirida elektrodlarni dastlabki cho’g’lantirishda ishlatiladi.
Starterda ikki elektrodli issiqlik relesi bo’lib, birinchi elektrod bimetall (qo’shmetall) plastinaga molibden metalidan ilmoq (kryuchok) kavsharlangan. Ikkinchi elektrod esa “G” harfisimon bo’lib, nikelli simdan tayyorlangan. Rele kichik neonli shisha chiroq ichiga joylashtirilgan. Sovuq, ishga tushirilmagan vaqtda issiqlik relesi elektrodlarni orasi 2–3 mm bo’ladi (bu masofaga qattiq rioya qilish talab qilinadi va Davlat andozalari bo’yicha ushlab turiladi). Bu oraliq masofa neon chiroqni yonishiga bog’liq bo’lib, kuchlanishi LCH zanjiridagi nominal ishchi kuchlanishdan kichik bo’ladi.

Drosselь (D) chiroq bilan ketma–ket ulanib, temir o’zakli, mis bilan qoplangan simdan tayyorlangan g’altakdir. U sxemada chiroqni yoqishni yaxshilaydi, tokni chegaralaydi va chiroqni barqaror ishlashini ta’minlaydi.

S₁–chiroq zanjirida quvvat koeffitsienti (cos) ni oshiradi. CHunki, zanjirda drosselning mavjudligi cos qiymatini 0,50,6 ga tushib ketishiga olib keladi. SHuning uchun chiroqning har bir zanjiriga shunday kondensatorlar ulanadi. Bu esa o’z navbatida zanjirdagi quvvat koeffitsienti – cos ni 0,90,95 ga oshirish imkonini beradi.
S₂ – esa radioga halaqit (radiopomexa) berishni kamaytiradi. CHunki, chiroq ulanishi bilan u shu tarmoqqa ulangan radio eshittirish kanallariga o’z impulьsini berish bilan halaqit qiladi.
CHiroqni yoqish jarayoni quyidagicha bo’ladi. CHiroq va starter elektrodlari tarmoq kuchlanishiga ulanadi. Lekin, bu kuchlanish chiroqni yoqish uchun yetarli emas, chunki, u elektrodlarni qizdira olmaydi, undan tashqari zanjir ochiq holatda bo’ladi. Ammo, bu kuchlanish starterda elektrodlari orasida razryad paydo qilishga yetarli. Bunday holatda starterning elektrodlari orqali tok o’ta boshlaydi. Qo’shmetalli elektrod bu o’tayotgan tok ta’sirida qizib egila boshlaydi va ikkinchi elektrodga tegib starter zanjirini yopadi, hamda shu elektrodlar orasida qisqa muddatli razryad hosil bo’ladi. Paydo bo’lgan razryadning oshirilgan kuchlanishi esa drosselь orqali chiroq elektrodlariga kamida 1.5–2 marta oshirilgan holda yetib keladi. Bu esa chiroq elektrodlarini qizishiga yoki uning atrofida (chiroqning turiga qarab) magnit maydoni hosil qila boshlaydi. Elektrodlar qizishi natijasida termoelektron emissiya hodisa uchun qulaylik yaratiladi va chiroq yonishi uchun imkoniyat paydo bo’ladi. Bu paytda starterda razrayad to’xtaydi va bimetalli elektrod ajrab, soviy boshlaydi va to’g’rilanib elektr zanjirini ochadi (uzadi).
Zanjirdagi drosselь borligi (katta induktiv qarshilik) starterni ochilishi vaqtida kuchlanishni oshiradigan impulьsni paydo qiladi, bu kuchli yoy ta’sirida razryadlanadi va chiroqni yoqadi. Bu paytda chiroqda kuchlanishi zanjir kuchlanishidan kichik bo’ladi, chunki drosselda teskari yo’nalishli e.yu.k. paydo bo’ladi. Starter ham shu pastlashgan kuchlanish ostida bo’ladi, yangi razryad hosil qilish uchun yetarli emas. SHuning uchun starter chiroq normal ishlayotgan paytda ishlamaydi. Qandaydir sababga ko’ra chiroq yonmay qolsa, starterda zanjirning to’liq kuchlanish bo’lib, yoqish jarayoni takrorlanadi.
Bu sxema o’zining arzon va soddaligiga qaramay ayrim kamchiliklarga ega:
1. birdaniga yoqishga erishib bo’lmaydi.
2. yoqish vaqtida chiroq lipillaydi (milt–milt etish).
3.starterni tezda ishdan chiqishi.