6-mavzu: Kartoshkaning botanik morfologik tuzilishi biologik xususiyatlari va navlari bilan tanishish. Kartoshkani tarqalish tarixi

Ildiz tizimi. Kartoshka haqiqiy urug‘idan ko‘paytirilganda uning boshlang‘ich ildizchasidan ko‘p sondagi yon ildizlari bo‘lgan eng birinchi asosiy ildizi rivojlanadi.
Tuganakdan hosil bo‘lgan kartoshka o‘simligi popuk ildizli bo‘ladi. Tupning ildiz tizimi ayrim poyalarning ildizlari majmuasidan tashkil topgan. Shuning uchun ildiz tizimining baquvvat bo‘lishi tupdagi poyalar soniga bog‘liqdir. Bir poyaga o‘rtacha 20-25 ildiz to‘g‘ri keladi.
Kartoshka ildizi tuproq ichiga u darajada chuqur kirib bormaydi, bir o‘simlikni ildiz tizimi diametri–0,5 m atrofida bo‘ladi. Ildizning asosiy qismi tuproqning 0-70 sm qatlamida joylashadi, yerning haydalma qatlamida esa uni 22-60 foizi tarqalgan, ayrim ildizlari tuproqning 1,5-2 m chuqurligigacha o‘sib boradi. O‘rtagi va kechki navlar ildiz tizimi, ertagi navlarnikiga nisbatan kuchli rivojlangan bo‘ladi.
Tugunak o‘zida oziq moddalarni to‘playdigan, uzoq saqlana olish va ko‘payish xususiyatiga ega bo‘lgan yer ostki poyani (oq tomirni) yo‘g‘onlashgan uchki qismidir.
Oq ildizning tugunakka birikkan qismi–kindik, qarama-qarshi tomoni-uchi deyiladi.
Endigina shakllangan tuganaklar usti tarkibida xlorofill bo‘lmagan mayda tangachasimon barglar hosil bo‘ladi. Bargchalar tezda qurib yo‘qoladi (otrofiruetsya) va ular qo‘ltig‘idan ko‘zcha hosil qiluvchi kurtaklar o‘sib chiqadi. Tangachasimon barglar tuganaklar rivojlanishining erta bosqichlarida quriydi, ular o‘rnida ko‘z qoshchasi paydo bo‘ladi. Tuganakning har bir ko‘zchasida uchta va undan ko‘p kurtak bo‘lib, ularning bittasi o‘sadi, o‘simtalari sindirilgandagina qolganlari o‘sib chiqadi. Tuganak ko‘zchasi boshlang‘ich barg, kurtak va ildizchalar konusidan iborat.
Tuganak uchki qismiga joylashgan ko‘zchalari oldin- erta, kindikga yaqin joylashganlari esa kechroq ko‘karadi, pastki kurtaklari ko‘karmasligi ham mumkin. Tugunak sirtidagi hamma ko‘zchalar olib tashlanganda uning ichki to‘qimalaridan qo‘shimcha (adventiv) kurtaklar hosil bo‘lishi mumkin. Ko‘zchalar tugunak ustida spiralsimon joylashgan. Tugunak uchki qismidan ko‘karadi, shuning uchun ko‘zchalar tugunak pastki qismida nisbatan uchki qismida bir-biriga yaqin joylashgan bo‘ladi. Yangi hosil tuganaklari tezda ko‘karmaydi, chunki ular tabiiy tinim davrida bo‘ladi. Tinim davri davomiyligi turli navlarda turlicha bo‘lib, u 5 haftadan 16 haftagacha davom etadi.
Tuganak o‘sganida tinim davrida bo‘lgan ko‘zchalardan o‘simtalar hosil bo‘ladi, ular yorug‘ joyda qisqa, baquvvat va to‘q rangli, qorong‘i yerda esa uzun va oqimtir rangli bo‘ladi. O‘simtalarni tukli, rangli bo‘lishi va shakli nav belgilari hisoblanadi. O‘simtalarning tashqi ko‘rinishi nafaqat yorug‘likga, balki harorat va havo namligiga ham bog‘liqdir.
Tuganak anatomik tuzilishi poyanikiga o‘xshashdir. Uni usti epidermis yupqa po‘sti bilan qoplangan bo‘lib, tuganak o‘saboshlaganida u havo va mikroorganizmlarni o‘tkazmaydigan (probkasimon to‘qima) periderma bilan almashinadi. O‘simlik kaliy o‘g‘it bilan me’yorida oziqlantirilsa probkasimon to‘qima qatlami ko‘payadi, natijada tuganak uzoq muddat yaxshi saqlanadi.