6-mavzu: jamiyat va inson falsafasi

Sivilizatsiyalar to`qnashuvi konsepsiyasi. Amerikalik yana bir siyosatshunos – S.Xantington «sovuq urush» tugaganidan so`ng, o`zgargan dunyoda ijtimoiy-madaniy jarayonlar dinamikasini tushuntirishga, zamonaviy dunyoda ixtiloflarning bosh manbaini aniqlashga yo`naltirilgan yangi paradigmani yaratishga harakat qildi. U «sivilizatsiyalar to`qnashuvi» modelini ilgari surdi<sup>38</sup>.
Xantington fikricha, ilgari uch xil dunyodan – kapitalizm, sotsializm va «uchinchi dunyo»dan tashkil topgan xalqaro sistema endi 8 ta asosiy: g`arbona, konfutsian, yapon, islom, induizm, pravoslav-slovyan, lotinamerikasi va afrika sivilizatsiyalarini o`z ichiga olgan yangi tizimga o`tmoqda. Raqobat qiluvchi harbiy bloklar, uning fikricha ushbu sivilizatsiyalardan qaysi biriga tegishli ekanligi bilan farqlanadi. Oxir oqibat kishilar uchun siyosiy mafkura yoki iqtisodiy manfaatlar emas, balki e`tiqod va oila, qon-qarindoshlik va ishonch, ya`ni kishilar o`zlarini qanday anglashlari, nima uchun kurashishlari va halok bo`lishlarini bilish muhimroqdir. Ammo Xantington madaniy-tarixiy maktabning asoschilari (SHpengler, Toynbi, Danilevskiy, Sorokin)dan farq qilib, sivilizatsion o`zlikni anglashning yangi mezonlarini ilgari surdi, xususan bu qurol-yarog`, ayniqsa ommaviy qirg`in qurollarining tarqalishi, inson huquqlari va immigratsiya bilan bog`liq jahonshumul muammolarni uzil-kesil hal etilishi edi. Sivilizatsiyalar o`rtasidagi chegara aynan shu muammolarning hal etilishiga qarab aniqlanadi. Bunda G`arb bir tomonda, qolgan sivilizatsiyalar, ya`ni qolgan dunyo esa boshqa tomonda joylashadi.
Xantington g`arb sivilizatsiyasining yaxlit bir butunlik sifatida, sistemalararo ixtiloflar davriga nisbatan dahshatliroq fojea oldida turganligi haqidagi tezis bilanchiqdi. Xantington konsepsiyasiga binoan, kelajakda geosiyosatdagi markaziy muammo G`arb vaqolgan sivilizatsiyalar o`rtasidagi ixtilof bo`lib qoladi. «Sivilizatsiyalar to`qnashuvi jahon siyosatining belgilovchi omiliga aylanadi. Sivilizatsiyalar orasidagi uzilish chizig`i G`arb va qolgan dunyo o`rtasidagi munosabatlar orqali o`tadi»³⁹. SHundan kelib chiqib, u G`arbdagi hukmron doiralarga g`arbiy sivilizatsiya chegaralarida, ayniqsa, AQSH va Evropa o`rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash, boshqa mamlakatlar bilan munosabatlarda G`arbning manfaatlarini himoya qilish maqsadida ularning imkoniyatlarini kuchaytirish zarurligi haqidagi g`oyalar bilan murojaat qiladi.
«Sivilizatsiya to`qnashuvi» modeli sivilizatsion bag`rikenglikka rahna soladi. U jahon jamoatchiligiga kelajakda G`arb va boshqa mamlakatlar o`rtasidagi ixtilof – geosiyosatning markaziy o`q chizig`i bo`lib qolishligini isbotlashga qaratilgan. Ushbu model nafaqat olimlar o`rtasida, balki turli mamlakatlar, xususan, islom dunyosidagi siyosiy doiralarda ham turlicha, ba`zan salbiy munosabatga sabab bo`lmoqda. Masalan, Eron Islom Respublikasining sobiq Prezidenti Sayyid Muhammad Xotamiy tashabbusi bilan sivilizatsiyalar o`rtasidagi muloqot masalasi YUNESKOning 1999 yildagi sessiyadagi va BMTning 2000 yildagi 53-Bosh Assambleyasida muhokama etildi. Mazkur ming yillik sammitida XXI asr – sivilizatsiyalararo muloqot asri, deb e`lon qilindi⁴⁰.