6-Mavzu: Dukkakli don ekinlarining xalq xo’jaligidagi axamiyati,mevalar va rezavor mevalarning ahamiyati ularning guruhlari biologic xususiyatlari Reja

Tuproqqa talabi. Dukkakli don ekinlari uchun eng qulay tuproqlar qumloq, qumoq bo`z va o`tloq tuproqlardir. Ular kislotali va qumli tuproqlarda yomon o`sadi. Kislotali tuproqqa eng chidamlisi lyupin pH 4-4,5, shuningdek, xashaki ko`k no`xat.
Meva daraxtlari o`z hayotida bir necha marta gullaydi, bir necha yil hosil beradi. Rezavor mevalar barvaqt hosilga kirib, har yili gullaydi va hosil beradi. Meva daraxtlari va rezavorlar suvli va unumdor yerlarda yaxshi, qumloq, toshloq hamda lalmikor yerlarda kuchsiz o`sadi.
22-jadval

Meva daraxtlari va rezavor mevalarning hosilga kirishi yerni êo`chat ekishga puxta tayyorlashga, ko`chatning sifatli parvarishiga va qanday payvandtaglarda o`stirilganligiga bog`liq. Qulupnay avgust oyida ekilsa, kelgusi yili hosil berib 4–5 yil umr ko`radi. Smorodina (qorag`at) 3-yildan boshlab hosil beradi, 12–15 yil umr ko`radi. Krijovnik 3–4-yildan boshlab hosil beradi va 15–20 yil umr ko`radi. Kuchli payvandtaglarda o`stirilgan olma, nok daraxtlari bir yerda 45–55 yil, shaftoli 15–26 yil, olcha 20–25 yil, olxo`ri 25– 30 yil, gilos 25–40 yil, bodom 40–45 yildan ko`p umr ko`radi. Bu ma`lumotlar 22-jadvalda keltirilgan.
Kuchli payvandtaglarda o`stirilgan olma navlariga nisbatan kuchsiz payvandlarda o`stirilgan olma navlari 25–40 yil kam umr ko`radi. Lekin barvaqt hosilga kiradi. Behiga payvandlangan nok navlari ham 25–30 yil umr ko`radi. Olchaga payvandlangan gilos navlari barvaqt hosilga kirib daraxtlarning umri kuchli payvandtaglarda o`stirilganga nisbatan birmuncha qisqa bo`ladi.
23-jadval

Mevali daraxtlarning tuzilishi. Mevali daraxtlarning tashqi ko`rinishi shox-shabbalarining gabitusi deb aytiladi. Barcha qishloq xo`jalik ekinlari, shu jumladan mevali daraxtlar yer ustki qismlari va ildiz tizimidan iborat. Mevali daraxtlarning yer ustki qismining o`sishi, rivojlanishi va hosilga kirishi hamda yashash muddatlari ularning ildiz tizimlariga bog`liq.

rasm. Mevali daraxtlarning tuzilishi:
1 – o`q ildizlar; 2 – yon ildizlar; 3 – ildiz bo`g`in; 4 – tana; 5 – markaziy shox; 6 – o`suvchi novda; 7 – asosiy (skelet) shoxlar; 8 – o`suvchi shoxlar.

Mevali daraxtlarning ildiz tizimi.

Ildiz – bu vegetativ organ hisoblanib, u mevali daraxtlarda ko`pgina jarayonlarni, ya`ni ozuqa elementlari va suvni so`rib olish, organik moddalarning sintezlash hamda tuproqda ustuvor tuzilish va ba`zi mevali daraxtlarda esa ko`paytirish uchun foydalaniladi. Ildizlar urug`dan va vegetativ yo`l bilan shakllanadi. Urug`ning janinidan xashaki ko`chat o`sib, asosiy o`q ildizga ega bo`ladi, so`ruvchi ildizchalar esa vegetativ yo`l bilan ko`paytirilgan daraxtlarda bo`ladi. O`q (asosiy) va so`ruvchi ildizlarda yon ildizchalar shakllanadi.
Mevali daraxtlar ildizlari o`sish darajalariga qarab guruhlarga bo`linadi.
Eng kuchli o`sgan, o`q ildizlarda 2–3 tartibda ildizchalar shakllanadi. Skeletli (asosiy) ildizlarning yo`g`onligi 10 sm gacha bo`ladi, yarim skelet ildizlar – ikkinchi va uchinchi tartib ildizchalarga ega, o`suvchi ildizchalari ingichka bo`lib, yo`g`onligi 1–3 mm va juda kalta.
V.A.Kolesnikov tomonidan yaratilgan tasnif bo`yicha mevali daraxtlarning ildizlari quyidagilarga bo`linadi: o`suvchi, so`ruvchi, o`zgaruvchan va o`tkazuvchan (47-rasm).
O`suvchi (o`q) ildizning ko`rinishi ochiq jigarrangga ega bo`lib, uzunligi 1–10 mm ni tashkil qiladi va bu tipdagi ildizlar tuproqning yuza qatlamida joylashadi.
So`ruvchi ildizlar asosan tuproqdan suv va mineral ozuqalarni so`rib oladilar, bu tipdagi ildizlar umumiy ildizlar asosida 90 foizni tashkil qiladi. Bu tipdagi ildizlar 15–25 kun yashab o`zgaruvchan ildizlarga aylanadilar.
O`zgaruvchan ildizlar – och jigarrang ko`rinishga ega ildizchalar bo`lib ba`zi holatlarda o`tkazuvchi ildizchalar finksiyalarini bajaradilar.

rasm. Sizot suvi yuza joylashgan yerda payvand qilinmasdan o`stirilgan 12 yillik Rozmarin navli olma daraxtining ildizi.
Tuproqqa joylashganligiga qarab mevali daraxtlarning ildizlari vertikal va gorizontal ildizlarga bo`linadi.
Mevali daraxtlar ildiz tizimining ko`rinishi va rivojlanishiga qarab xashaki ko`chatlar, asosiy ildizli va ulangan, ya`ni vegetativ yo`l bilan ko`paytirilgan daraxtlarga bo`linadi.
Xashaki ko`chatlar o`sish va rivojlanish siklida doimiy ravishda urug`lardan shakllangan ildizlardan o`sib rivojlanadi. Asosiy ildizli daraxtlar ham o`zining ildiziga ega bo`lgan yon ildizlardan shakllangan mevali daraxtlardir. Ulangan daraxtlar esa ikki komponentli, ya`ni payvandtag va payvandustdan iboratdir.
Barcha ildiz va ildizchalarning yig`indisi ildiz tizimini tashkil qiladi. Mevali daraxtlar qariganiga qarab, asosan bu jarayonlar 25–30 yoshda (pakana, vegetativ payvandtaglarda) 25–40 yosh (urug`li, xashaki payvandtaglarda) ildizlar siyraklashib boradi, mayda so`ruvchi ildizlarning soni sezilarli darajada qisqaradi va pirovard natijada mevali daraxtlar o`sishdan qolib, hosildorligi keskin kamayadi.
Mevali daraxtlarga tushadigan yorug`likning miqdori janubiy hududlarda joylashgan daraxtlarda shimoliy hududlarga qarab kamayadi. Mevali daraxtlar qancha dengiz sathidan yuqori joylashgan bo`lsa, quyosh nurlarining tushishi shuncha kuchayadi. Daraxtlarning shox-shabbalari tuzilishi va yorug`likning tushish miqdori bir-biriga chambarchas bog`liq.
Yorug`liksevar o`simliklarda yorug`lik tufayli fotosintez jarayonlari kuchli o`tadi. Ko`pgina mevali daraxtlarda fotosintez jarayonlarining yaxshi o`tishi uchun daraxtlarning shox-shabbasiga tushgan yorug`lik miqdori 70–80 foiz (ochiq joyga nisbatan qaraganda) bo`lishi zarur va bu jarayon daraxtlarning yaxshi o`sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ijobiy ta`sir etadi.
Mamlakatimizda parvarish qilinadigan ko`pgina past haroratga moslashgan mevali daraxtlarda ularning o`sishi sutkalik harorat +5°C bo`lganida boshlanadi. Barg mevali daraxtlarda fenologik o`sush davrining (gullash, meva tugish, mevalarning shakllanishi va pishishi, novdalarning o`sishi) o`tishi uchun eng muqobili bu havo haroratining 15–30°C darajada bo`lishidir.
Mevali daraxtlarning har bir turi va navi uchun talab qilinadigan maqbul harorat miqdori bo`ladi va havo haroratiga qarab daraxtlarning rivojlanish davrlari va o`sish fenofazalari, fotosintez, transpiratsiya, gullashi, mevalarining pishishi, biokimyoviy o`zgarishlar va oziq moddalarning o`simliklar ichida harakatlanishi hamda mevali daraxtlarda ontogenez va filogenez davrida yuz beradigan va boshqa jarayonlarda ketadi.
Shuningdek, mevali daraxtlarning sovuqdan zararlanish darajasi ularning tur va nav xususiyatlariga bog`liq. Tur va navlarning sovuqqa chidamliligi ularning uzoq vaqt davomida hosil qilgan irsiy xususiyati hisoblanadi.
Urug`lı mevali daraxtlar
Mevali daraxtlar urug`li, danakli, rezavor, yong`oq mevali hamda subtropik o`simlik va rezavor meva guruhlariga bo`linadi.
O`rik. Pishib yetilganini meva po`stining somon rangga kirishidan, oq o`rikni esa meva po`stining yashil rangga o`zgarib och yashil va oq tusga kirishidan bilsa bo`la
di. Konserva qilinadigan o`riklar pishgan bo`lsa-da, lekin juda yumshab ketmagan bo`lishi kerak. Ular iste`mol qilinadiganlari terib bo`lingandan keyin teriladi. Bu vaqtda mevalarning eti juda shirin bo`ladi. Turshak solinadigan o`riklar esa konservalanadigan yoki shu joyning o`zida iste`mol qilinadigan o`riklarga nisbatan ham ko`proq yetilgan bo`lishi lozim. Erta terib olingan o`riklar saqlash vaqtida mazasini birmuncha yo`qotadi. Mevalarning hammasi bir vaqtda yetiladi, shuning uchun pishgan larini tanlab terish usulidan kam foydalaniladi.