6-mavzu: Bolani shaxs bo’lib shakllanishida jismoniy tarbiyaning o’rni. Reja

---

6-mavzu: Bolani shaxs bo’lib shakllanishida jismoniy tarbiyaning o’rni. 

Reja. 

1.  Bolalar jismoniy tarbiyasida shaxsga orientirlangan yondashuv. 

2.  SHaxsga-orientirlangan yondashuvning xaraketrli qirralari. 

3.  “Pedagogik o’zaro ta’sir modeli” tushunchasi. 

 

Mamlakatimiz  va  xorij  fanida,  maktabgacha  bo’lgan  bolalik  davri  shaxasni 

shakllanishi  bosqichi  hisoblanadi.  Bola,  aynan  shu  yoshda,  psixikasi  va  xulq-

atvorining  individual  xususiyatlariga  ega  bo’ladi,  ular  uni,  shaxsiy  qiziqishlarga, 

intilishlarga,  qobiliyatlarga  ega  bo’lgan  betakror  shaxs  qiladi.  Lekin,  bola  shaxs 

bo’lib  yetilishi  uchun,  unda,  shaxs  bo’lishga  ehtiyojni  shakllantirish  kerak.  Bola, 

shaxs  darajasiga  faqatgina  ijtimoiy  muhit  sharoitlarida,  ushbu  muhit  bilan  o’zaro 

harakatda  bo’lishi  va  insoniyat  tomonidan  to’plangan  ma’naviy  tajribani 

o’zlashtirishi orqali ko’tarilishi mumkin.  

 

Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  shaxsini  shakllanishiga  ta’sir  qiladigan 

ko’pchilik omillar ichida (ijtimoiy, madaniy, gigienik va b.),  jismoniy madaniyat 

eng  muhim  o’rinlardan  birini  egallaydi. U,  bir  butun  shaxsning barcha  jihatlarini 

(psixik,  jismoniy,  intellektual,  estetik,  ahloqiy)  majmuaviy  rivojlanishida,  bolani 

borgan  sari  murakkablashadigan  ijtimoiy  munosabatlarga  kirishishi  uchun  sekin-

asta tayyorlashi orqali noyob rol o’ynaydi. 

   Jismoniy tarbiyaning natijaviyligi vositalarning barcha tizimlarini (jismoniy 

mashqlar, tabiatning sog’lomlashtiruvchi kuchlari, gigienik omillar va h.k.) qo’llash 

orqali  erishiladi,  lekin  eng  katta  solishtirma  og’irlik  jismoniy  mashqlarga  to’g’ri 

keladi.  Harakatlar,  odamning  biologik  ehtiyoji  hisoblanib,  organizmning  barcha 

tizimlari va funktsiyalarini shakllantirishning majburiy sharti bo’lib xizmat qiladi. 

Aynan shu tufayli, ular hayotning asosiy belgisi, odamning barcha hayot faoliyatini 

va xulq-atvorini o’zagi sifatida va shu bilan birga, uning rivojlanishini boshlanishini 

shakllantiruvchisi sifatida ham ko’rib chiqiladi. 

 

Harakatlanish madaniyati o’z-o’zidan ma’naviy salomatlikni  kafolatlamasa 

hamki, shaxs qanchalik barkamol va ozod bo’lsa, uning harakatlari shunchalik erkin 

bo’ladi. SHuning uchun, zamonaviy tadqiqotlarda jismoniy mashqlarning mohiyati 

motor va ma’naviy tarkiblari bo’lgan harakat amali sifatida belgilanishi bejiz emas. 

 

Bolani shaxs sifatidagi rivojlanishi shaxsga-orientirlangan ta’lim nazariyasida 

---

eng to’liq amalga oshiriladi, u, bolani shaxsiy hayotining sub’ekti bo’lish huquqini 

tan oladi. 

 

SHaxsga-orientirlangan  yondashuv  deganda,  o’zaro  bog’liq  g’oyalar  va 

harakat amallari usullari tizimiga tayanish vositachiligida shaxsni o’zini o’zi bilish, 

o’zini o’zi rivojlantirish va 

o’zini o’zi ro’yobga chiqarish

 jarayonlarini ta’minlash 

va  qo’llab-quvvatlash  imkonini  beradigan  pedagogik  faoliyatdagi  metodologik 

orientatsiya  tushuniladi.  Ushbu  yondashuvni  qo’llanilishi  ta’lim  va  tarbiya 

jarayonini bola shaxsini shakllantirish mexanizmlarini: motivatsiyani, qadriyatlarni, 

“Men-kontseptsiyasini”,  sub’ektiv  tajribani  maksimal  dolzarblashtirish  bilan 

tuzishni nazarda tutadi. Ortiqcha didaktizmdan, pand-nasihatdan voz kechish sodir 

bo’ladi;  birinchi  o’ringa  dialog,  haqiqatni  birgalikda  izlash,  bolani  tarbiyalovchi 

holatlarni  yuzaga  keltirish  orqali  rivojlantirish  ilgari  suriladi.  Bilim,  malaka  va 

ko’nikmalar  maqsad  sifatida  emas,  balki  shaxsni  to’laqonli  rivojlantirish  vositasi 

sifatida ko’rib chiqiladi. 

   Sub’ektivlik  tushunchasini  ilk  bora  Aristotelь  ajratgan  bo’lib,  u,  uni  odam 

xulq-atvorining “sababiyat qonuni” deb atagan. Zamonaviy olimlar sub’ektivlikka 

doimo  murojat  qilishadi.  Bu  borada  V.V.Davыdov,  V.A.Petrovskiy, 

Ye.V.Bondarevskaya,  V.V.Serikov,  I.S.Yakimanskayaning  ishlari  eng  ahamiyatli 

hisoblanadi.  Olimlar,  bolaning  sub’ektivligi,  uni  tashqi  dunyo  bilan 

munosabatlarida, predmetli faoliyatida, muloqotida va o’zini o’zi anglashida amalga 

oshirilishini  aniqlashgan.  Ular,  ta’limda  shaxsga-orientirlangan  yondashuvni  ham 

sub’ektlikning paradigmasida asoslashadi.  

  

SHaxsga-orientirlangan 

yondashuvni 

tashkil 

qiluvchilar 

quyidagilar 

hisoblanadi: 

 

- asosiy  tushunchalar  –  individuallik,  shaxs,  o’zini  o’zi  dolzarblashtirgan 

shaxs, o’z fikrini ifodalash, sub’ekt, sub’ektivlik,  “Men-kontseptsiya”, pedagogik 

qo’llab-quvvatlash; 

 

- shaxsga-orientirlangan  yondashuv  tamoyillari  –  pedagogik  o’zaro 

harakatlarni dialoglashtirish (katta odamlar va bolalarning pozitsiyalari teng huquqli 

bo’lishi  kerak);  muammolashtirish  (katta  odam  tarbiya  qilmaydi,  balki 

---

dolzarblashtiradi,  bolani  shaxs  sifatida  o’sishini  rag’batlantiradi,  tadqiq  qilish 

faolligi  uchun  sharoitlar  yaratadi);  individuallashtirish  (umumiy  va  maxsus 

qobiliyatlarni aniqlash va rivojlantirish, individual imkoniyatlarga adekvat bo’lgan 

ta’lim mazmunini, shakllarini va usullarini tanlash); ishonch va qo’llab-quvvatlash 

(bolaga  ishonish,  uni  o’zini  ro’yobga  chiqarishga  va  o’zini  fikrini  ifodalashga 

intilishini qo’llab-quvvatlash); 

   - pedagogik  faoliyatni  mazkur  orientirlanishga  eng  adekvat  bo’lgan 

vositalarini  o’z  ichiga  olgan  texnologik  tarkib  (dialogga  moyillik,  faoliyatli-

ijodkorlik  xarakteri,  bolaning  individual  rivojlanishini  qo’llab-quvvatlashga 

yo’nalganlik, unga, mustaqil qarorlar qabul qilishi uchun mustaqillik berish va h.k.). 

 

SHaxsga-orientirlangan yondashuvning xaraketrli qirralari: 

 

- bolaning, avvalam bor, individualligini va sub’ektivliligini rivojlanishi bilan 

bog’liq bo’lgan maqsadli ko’rsatmalar; 

 

- shaxsni  o’zini  ro’yobga  chiqarishiga  va  o’zini  fikrini  ifodalashiga 

ko’maklashadigan,  bola  shaxsi  uchun  ahamiyatli  bo’lgan  o’quv  materialini 

mazmuni; 

 

- bolaning  hayotiy  tajribasini  dolzarblashtirish,  tanlash  va  muvaffaqiyat 

holatlarini yaratish; 

 

- sub’ekt-sub’ektli 

munosabatlarni, 

muloqotning 

dialogli 

shakllarini 

ustivorligi; 

 

- bolalarning individualligini va ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirish. 

    SHaxsga-orientirlangan yondashuvni qo’llashning tayanch punkti  

sifatida,  ilmiy  va  amaliy  kundalik  turmushga  “pedagogik  o’zaro  ta’sir  modeli” 

tushunchasini kiritishni ko’rib chiqishgan.