6-mavzu. Avtomobil startyorlari. Ma‘ruza rejasi

---

6-mavzu. Avtomobil startyorlari. 
Ma‘ruza rejasi 
1. Ishga tushirish tizimining tarkibiy sxemasi va tahlili, Starterlarning tuzilishi, 
ishlash prinsipi va konstruktsiyasining o„ziga xos tomonlari.
2. Ichki reduktorli va doimiy magnitdan uyg„otiluvchi startyorlar.
3. Dvigatelni ishga tushirish. Dvigatel tirsakli valining aylanishga qarshilik 
momenti va uni aniqlash usullari.
4. Sovuq holatdagi motorni ishga tushirishning minimal aylanishlar chastotasi. 
sharoitlari.
Tayanch so‟z va iboralar : 
motorlarni ishga tushirish sharoitlari, qarshilik 
momenti, moyning qovushqoqligi, motorni ishga tushirish chastotasi, o’zgarmas 
tok elektrodvigateli, ketma-ket uyg’otish, aralash uyg’otish, yakor, uyg’otish 
chulg’ami, kollektor, ko’ndalang kollektor, ilashish mexanizmi, erkin yurish 
muftasi, tortish relesi, tortuvchi chulg’am, ushlab turuvchi chul^am, ichki 
reduktorli startyor, kuchlanish, aylanish chastotasi, burovchi moment, quvvat, 
iste’mol toki, to’la tormozlanish, salt yurish, magnit oqimi, simmetrik parabola, 
po’latni magnit to’yinishi, uyurma tok, mexanik va magnitli isroflar, cho’g’lanish 
shamlari, isitgich shamlari
II. Maqsad: 
Talabalarda elektrdan o„t oldirish tizimi bo„yicha keng qamrovli bilim va 
ko„nikmalarni shakllantirish. 
III. Matn 
Avtomobil dvigatellarining ishga tushirish tizimi dvigatel tirsakli valini majburiy 
ravishda aylatirishni ta‟minlovchi moslamalar majmuisidan iborat. Ichki yonuv 
dvigatellarini ishga tushirish uchun mexanik startorli, benzin dvigatelli, pnevmatik, 
gidropnevmatik va elektrostartorli tizimlar qo„llaniladi. Avtomobillarda boshqa 
usullarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega bo„lgan elektrostartorli ishga 
Dvigatelni ishga tushirish tizimining umumiy 
sxemasi 
I-startyor; II-akkumulatorlar batareyasi; III-
elektrodvigatel; IV-tortish relesi; V-yuritma 
mexanizmi; VI-ichki yonuv dvigateli; VII-ishga 
tushirishni yengillatuvchi moslamalar. 1-
lappaksimon kontakt, 2-elektromagnit chulg‘ami, 
3- elektromagnit o‘zagi , 4- prujina, 5-pishang, 6- 
shesterna, 7- maxovik, "K"-normal ochiq 
kontaktlar 

---

tushirish tizimi tatbiq topgan. Bu tizim ixcham, ishlatishdagi ishonchlilik darajasi 
yetarli darajada yuqori va murakkab bo„lmagan elektrotexnik va elektron 
moslamalar yordamida dvigatelni ishga tushirish jarayonini avtomatlashtirish 
imkoniyati bor. 
Elektrstartorli ishga tushirish tizimi tarkibiga akkumulatorlar batareyasi II, startor I 
va dvigatelni ishga tushirishni yengillatuvchi moslamalar VII kiradi. 
Akkumulatorlar batareyasi elektr ta‟minot va dvigatelni ishga tushirish tizimlari 
uchun umumiy element hisoblanadi. Elektr ta‟minot tizimida akkumulatorning 
razryad toki (0,5-0,7) C
20
dan ortmasa, startor rejimida ishlaganda, qisqa vaqt 
davomida, lekin qiymati katta (

2000 A gacha) tok bilan razryad bo„ladi. 
Shuning uchun akkumulatorning sig„imi, razryadlanganlik darajasi, elektrolit 
temperaturasi kabi batareya holatini belgilovchi omillar startor tavsifnomasiga va 
demak, dvigatelning ishga tushirish jarayoniga bevosita ta‟sir ko„rsatadi. 
Akkumulatorlar batareyasi dvigatelni ishga tushirish jarayonida, kuchlanishi
belgilangan minimal qiymatdan (12 V li tarmoq uchun 6-8 V) kamaymagan 
holda, ma‟lum miqdorda elektr toki berishi zarur. Akkumulatorlar batareyasi 
kuchlanishining pasayishini bu chegarasi, bir tomondan startorni dvigatelning 
tirsakli valini ishga tushish chastotasidan kam bo„lmagan chastota bilan 
aylantirishini ta‟minlash vazifasi bilan bog„liq bo„lsa, ikkinchi tomondan o„t 
oldirish tizimi (benzinli dvigatellar uchun) barqaror ishlashi uchun zarur bo„lgan 
minimal kuchlanish qiymati bilan belgilanadi. 
Startor elektrodvigatel III, tortish relesi IV va yuritma mexanizmi V dan iborat.
Elektrodvigatel sifatida ketma-ket yoki aralash uyg„otish tizimiga ega bo„lgan 
o„zgarmas tok mashinasi ishlatiladi. U quyidagi asosiy nominal parametrlari bilan 
tavsiflanadi: kuchlanishi U
sn
(12,24 V) quvvati P
sn
, aylanishlar chastotasi n , 
burovchi momenti M
sn
va quvvatning maksimal qiymatidagi tok
sn
n . Startor 
juda qisqa vaqt davomida (10-15 s) ishlaganligi tufayli uning zanjirlaridan 
o„tadigan tok va maksimal quvvati uning elektrodvigateli chulg„amlarining qizib 
ketish xavfi bilan cheklanmaydi. 
Tortish relesi yuritma shesternasi 6 ni maxovikning tishli gardishi 7 bilan 
ilashishini ta‟minlaydi va lappaksimon kontakt 1 yordamida startor elektrodvigatel
zanjirini akkumulatorlar batareyasiga ulaydi. 
Yuritma mexanizmi dvigatel VI ni ishga tushirish jarayonida startor
elektrodvigateli yakoridan tirsakli valga burovchi momentni uzatish va dvigatel
ishga tushgandan keyin maxovikdan elektrodvigatel yakoriga, ya‟ni teskari 
yo„nalishda aylanma harakat uzatilishiga yo„l qo„ymaslik vazifasini bajaradi. 
Dvigatelni ishga tushirish sistemasi quyidagicha ishlaydi. O„t oldirish kalitidagi 
normal ochiq kontaktlar "K" tutashtirilganda, tortish relesi chulg„ami 2 dan tok 
o„tadi va rele elektromagnitining tortish kuchi ta‟sirida o„zak 3 chulg„am ichiga 
tortiladi. Bu bilan bir vaqtda o„zak o„qi bilan bog„langan pishang 5 yuritma 
mexanizmi shesternasi 6 ni yakor vali bo„ylab harakatlantirib maxovikning tishli
gardishi 7 bilan ilashtiradi. Startor shesternasi maxovikning tishli gardishi bilan 
to„la ilashishi daqiqasida elektromagnit o„zak o„qining ikkinchi uchida joylashgan 
relening lappaksimon kontakti elektrdvigatel zanjirini akkumulatorlar batareyasiga

---

ulaydi. Elektrodvigatel ishga tushadi va dvigatel tirsakli valini aylantira 
boshlaydi. Dvigatel ishga tushgandan 
so„ng "K" kontakt o„zining oldingi, ya‟ni 
normal ochiq holiga keltiriladi va tortish 
relesi chulg„amining zanjiri uziladi, 
natijada qaytarish prujinasi 4 ta‟sirida 
elektromagnit o„zagi o„zining dastlabki 
holatiga qaytadi. Bunda tortish relesining
lappaksimon 
kontakti 
startor 
elektrodvigateli zanjirini akkumulatordan 
uzadi va pishang 5 ning harakati natijasida 
yuritma 
mexanizmining 
shesternasi 
maxovikning 
tishli 
gardishi 
bilan 
ilashishdan chiqadi va o„zining oldingi 
holatiga qaytadi. 
Atrof muhit harorati – 30 
o
C dan past 
bo„lgan hollarda dvigatel ishga tushishini 
yengillatuvchi 
moslamalar qo„llaniladi. 
Yengillatuvchi vositalar tirsakli valning 
aylanishga qarshilik momentini kamaytirish 
hisobiga 
uning 
aylanish 
chastotasini 
oshirish, 
yonilgi-havo 
aralashmasini 
tayyorlash va o„t oldirish sharoitlarini 
yaxshilash vazifasini bajarishga mo„ljallangan moslamalardan iboratdir. Ishga
tushirishni yengillatuvchi usul va moslamalarni tanlash dvigatel turiga, uning
tuzilishidagi o„ziga xos tomonlariga, ishlatish sharoitlariga va iqtisodiy omillarga 
bog„liq. 
Dvigatelning ishga tushirish sharoitlari 
Dvigatelni ishonchli ravishda ishga tushirish uchun zarur bo„ladigan startorning 
quvvati asosan ikki omilga bog„liq: dvigatel tirsakli valining aylanishga 
qarshilik momenti M
q
va dvigatelning ishga tushirish aylanish chastotasi n
it
ga, 
ya‟ni
9550
it
q
n
M
P

