6-ma’ruza. Sulton Jo‘ra va Quddus Muhammadiy ijodi reja

Deb so‘z oldi kichik to‘qmoq – bizning vergul.

– Gar undalma gapda kelsa qoq o‘rtada
Uning ikki yonboshida men jo‘rttaga:
“Qani endi undalmaxon, qochib boqchi”– ,
Deb bo‘lurman, yubormayin unga soqchi.
Gar undalma gap so‘nggida kelsa, u choq,
Undan oldin qo‘yilurman, tushun, o‘rtoq!
Shoir har bir tinish belgisining ko‘rimli obrazini yaratadi. Undov belgi – mirzaterakka, nuqta – koptokka, so‘roq belgisi – o‘roqqa, vergul – to‘qmoqqa, qo‘shtirnoq – qiziqchilarga, tire –gugurt cho‘piga o‘xshatiladi. Hatto, nuqtaning grammatik mohiyati “fikrlar stantsiyasi”ga tenglashtiriladi. Bunday she’rlardan albatta, o‘quvchilar estetik zavq olishdan tashqari, ilmiy ma’lumotga ham ega bo‘ladilar.
Sulton Jo‘ra kichkintoylar tabiatidagi beg‘uborlikni ko‘pgina she’rlarida samimiy ifodalaydi. Jumladan, “Ikki baho”, “Cho‘ntak”, “Qarzdor”, “Mamatning kechirmishi” kabi she’rlarda ayrim bolalar xarakterida sodir bo‘luvchi illatlarni yumor yordamida aks ettiradi.
“Shoir qisqa umr ko‘rib, nihoyatda oz fursat ijod qilganiga qaramay, adabiyotda o‘z izini qoldirdi. U G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Uyg‘un, Maqsud Shayxzodalar shogirdi edi. Ammo faqat ustozlardan o‘rganib qolmay, o‘ziga xos she’riyat bilan maydonga chiqdi.
Uning she’riyati bir butun holda erk va kurash to‘g‘risidagi o‘ylardan iborat bo‘lib, asosan, qahramonlik mavzusiga bag‘ishlangan”,– deb yozadi shoirning hamyurti Omon Muxtor Sulton Jo‘ra tavalludining yetmish yilligi munosabati bilan nashr etilgan “Qaldirg‘och” kitobining “Jo‘shqin kunlar shoiri” deb nomlangan so‘zboshisida. Haqiqatan ham shoir she’riyati o‘zining mana shu xususiyatlari bilan ajralib turadi. Muhimi, u endi boshqa janrlarda ham barakali ijod qilish bilan birga, xalq ertaklari negizida she’riy-adabiy ertaklar yarata boshladi.
Shoir yosh kitobxonlar uchun yirik badiiy asarlar ham ijod etgani diqqatga sazovor. Uning “Qaldirg‘och”, “Zangori gilam” she’riy ertaklari va “Bruno” poemasi o‘zbek bolalar she’riyati taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega. “Yolg‘onchi” dostonida maktabda yomon o‘qiydigan No‘monjonning ota-onasini aldashi, o‘qituvchi esa ularni maktabga chorlab bergan xatlarini har gal yirtib tashlashi, nihoyat, o‘qituvchisining o‘zi ular uyiga kelib, No’monjon xatti-harakatlarini fosh etishi va o‘z yolg‘onlari oqibatidan izza bo‘lgan lirik qahramonning tuzalish sari yuz tutishi ifodalangan. “Qaldirg‘och” ertagida yurt sog‘inchi, “Zangori gilam” ertagida esa erk uchun kurash motivlari in’ikos topgan.
Shoir “Bruno” poemasida ulug‘ italyan olimi Jordano Brunoning o‘lmas obrazini yaratdi. “Bruno” poemasi nainki shoir ijodida, balki XX asrning 30-40- yillaridagi o‘zbek poeziyasida ayricha mavqega ega bo‘lgan asardir. Shoir ijodiy merosi tadqiqotchisi N.Qobilovning shahodaticha, unda bu asarni yozish ishtiyoqini shoir hali Andijon kechki pedagogika instituti geografiya fakultetida o‘qib yurgan kezlarida professor Leonovning buyuk italyan olimi Jordano Bruno haqida o‘qigan ma’ruzalari uyg‘otgan. Shundan so‘ng Sulton Jo‘ra Bruno ilmiy faoliyati haqida xilma-xil materiallar to‘plab o‘rgana boshlaydi, nihoyat, 1937-yilda “Bruno” poemasini yozishga kirishib, tugagan har bir bobini safdoshlariga o‘qib berib, ular fikr-mulohazalari asosida yana qayta ko‘rib, asarini mukammallashtira boradi. 1940-yilda esa uni “O‘zbek adabiyoti” (hozirgi “Sharq yulduzi”) jurnalida e’lon qiladi. Dostonni sinchiklab o’qish esa shuni ko‘rsatadiki, unda shoir hamma zamonlar uchun dolzarblik qimmatini yo‘qotmagan fan va diniy fanatizm, fan va diniy aqidaparastlik o‘rtasidagi kurash mavzusini asos qilib olgani ko‘zga tashlanadi. Dostonda umuman, dinni qoralash ko‘zlanmagan, balki har qanaqa zulmu taaddi, zo‘ravonlik bilan reaksion mohiyatini namoyon etgan diniy ekstremizm va uning qabih tarafdorlarini fosh etish ruhi ustuvorligini payqash qiyin emas. Yana unutmaylikki, shoir bu muammoni aql-zakovat bilan nodonlik, ezgulik bilan yovuzlik, haqiqat bilan yolg‘on, hur fikrlilik bilan aqidaparastlik, erkinlikbilan tutqunlik o‘rtasidagi shafqatsiz kurash negizida hal qilishga uringan. Bunda fan va diniy fanatizm o‘ziga xos niqob vazifasini o‘tagan.
Sulton Jo‘ra o‘rta asrlarda Yevropa tarixida kechgan voqelikka murojaat qilarkan, o‘zbek adabiyotiga tamoman yangi mavzu xorijda yashovchi xalqlar turmushi mavzusini olib kirdi. Shu tariqa, italiyalik buyuk astronom, matematik va faylasuf olim Jordano Brunoning (1548-1600) fojeali qismati doston sujetiga asos qilib olindi.
Shoirning bolalarga atab yozgan “Yolg‘onchi” (1941), “Zangori gilam”(1940) she’riy ertagidan tashqari “Karim va Qunduz”(1939) poemasi, “Parvoznoma” (1939) balladasi, “Qaldirg‘och”(1939) she’riy ertaklari dolzarb mavzudaligi, siyosiy, badiiy puxtaligi va katta salmog‘i bilan shoir ijodining kamolotiga guvohlik qiladi.
Shoirning “Karim va Qunduz” poemasi o‘zbek xalqining baxtiyor hayotini tasvirlashga bag‘ishlangan. Shoir o‘zbek xalqining realistik obrazini yaratish bilan o‘sha davrlarda yuz bergan muhim o‘zgarishlarni ko‘rsatib beradi.
Shoir poema qahramoni Normat otaning fojiali sarguzashtini hikoya qilish bilan o‘tmishdagi suv tanqisligi, suv uchun bo‘lgan qonli mojarolar manzarasini, mehnatkashlarning og‘ir hayot manzaralarini tasvirlab beradi. Rost, sho‘ro davrida yer-suv mehnatkashlar qo‘liga o‘tdi. Suv haqidagi jirkanch fojeali hodisalar orqada qoldi. Ammo, ekin maydonlarining kengayishi, gigant xo‘jaliklar tuzilishi orqasida suvga bo‘lgan talab kuchayib, suv tanqisligi hamon sezilib turardi. Poema qahramonlari Karim va Qunduz shijoati, mehnatsevar, tadbirli kishilar ekani, Normatning keksaligiga qaramay kuch-g‘ayratga to‘laligi, kanal qazuvchilar ro‘yxatiga birinchilardan bo‘lib yozilishi ibratga sazovordir.
Sulton Jo‘raning “Parvoznoma” balladasi ham fan va din o‘rtasidagi muammoni ifodalovchi asardir. Asarning lirik qahramoni uchishga orzumand bo‘lgan xalqdir. O‘tmishda bu orzu faqat afsonalarda: goh “Semurg‘ qush”, goh “Uchar ot”, yoki “Uchar gilam”larda o‘z ifodasini topganini shoir turli xalq afsonalari misolida hikoya qiladi.
Eng muhimi shundaki, shoirning hamma janrdagi asarlari o‘ziga xos g‘oyaviy teranlik, badiiy yuksaklikka ega. Sulton Jo‘ra asarlari keng kitobxonlar ommasi tomonidan qizg‘in qarshi olinishi va sevilib o‘qilishi – shoirning xalq didiga kira biluvchi mahorat egasi ekaniga jonli guvohdir. Sulton Jo‘raning “Zangori gilam” she’riy ertagi folklor motivida betakror liro-epik asar yaratishning yorqin namunasidir. Ertak ikki qismdan iborat bo‘lib, uning birinchi qismida o‘zbek va tojik xalqlari o‘rtasida keng tarqalgan “Havorang gilam” (“Zangori gilam”) nomli ertak syujetidan keng foydalaniladi. Asar voqeasi ertaklardagidek: