6-Ma‘ruza mashg‘uloti Mavzu: Gen muhandisligi haqida tushuncha. Mikroorganizmlar gen muhandisligi. Reja

1.2. Gen muhandisligining mohiyati va vazifalari

Viruslar bilan prokariot hujayralar orasidagi materialning ko‘chirilishini, tabiiy sharoitda bakteriyalarda o‘tadigan rekombinatsiya mexanizmlarini o‘rganish, plazmidalar va mo‘tadil faglarning hujayradagi hayotini tushunish genlar ustida turli manipulyasiyalar o‘tkazish imkoniyatini beradi. Olimlar qo‘lida DNKning kerakli bir qismini bakteriya hujayrasiga ko‘chirib o‘tkazadigan sistema plazmidalar ham bor . Bunday transmissiv ko‘chirib o‘tkazuvchi xalqali molekulalar plazmidlar va mo‘tadil viruslar vektor deb ataladi (3-jadval). Ular tabiatning o‘zi biologlarga taqdim qilgan sovg‘a bo‘ladi. Shunday ekan, endi bakteriyalarni kulturada (ular o‘sadigan muhitda) insonlar uchun kerakli oqsillarni, fermentlarni sintezlashga majbur qilib bo‘lmasmikan degan savol tug‘iladi? Bu g‘oyalarning amalda yuzaga chiqishi gen muxandisligi yoki genetik muxandislik deb ataladigan va katta istiqbolga ega bo‘lgan yangi sohani dunyoga keltirdi.

3-jadval

Vektorlar	Nusxalar miqdori		O‘lchami, ming nukleotidlar
klonlash uchun plazmid vektorlari: pBR 322 pACU 184	40-50 20	4,4 4,0
klonlashda maxsus kattalikdagi vektorlar:  Chron 4A kosmida pHC 79	100-200 20	41,8 6,4
genlar ekspressiyasi uchun plazmid vektorlari: p trp ED5-1	40-50	6?7

Gen muxandisligi qisqacha aytganda, genlar ustida turli manipulyasiyalar o‘tkazish, ularni to‘la o‘rganish asosida funksional qismlarga bo‘lish, kerakli joyidan kesish, kerak emas qismini olib tashlash, kerak bo‘lgan qismlarini boshqa genlardan yoki sintez yo‘li bilan olib ulash va shu usulda tayyorlangan duragay yoki rekombinant genni muvofiq organizmga kiritib (masalan odamning insulin genini mikrob hujayraga yoki sichqonningo‘sish garmoni genini kalamushga), zarur turlarni yoki preparatlarni sintez qilish va xakozo g‘oyalar va texnologiyalarning yig‘indisidir (6-chizma).
Ayrim DNK molekulalari genlar bir turinng ko‘p nusxasini hosil qilish uchun ilgaridan hujayralarning toza liniyalarini olishda ko‘pdan beri ishlatiladgan klonirlash texnikasining molekulalariga moslashtirilgan varianti qo‘llanadi. Hujayra liniyalarining bir xilligini klonirlash usuli bilan kuchaytirish mumkin. Klon deb birdan-bir old hujayradan kelib chiqqan hujayralar populyasiyasiga aytiladi. Klonirlash asosan mutant hujayralar olish uchun ishlatiladi. Molekulyar klonirlash DNK ning aniq bir namunasini toza holda ko‘paytirishdan iborat.