6-маъруза йўлларнинг уланиши ва кесишуви

3.Йўлларнинг уланиши ва кесишувлари.
Стрелкали ўтказгичлар

Ҳаракатланувчи таркибларни бир йўлдан бошқасига ўтказиш учун йўлларни боғловчи ва кесиштирувчи қурилмалар қўлланилади. Улар йўл устки тузилмаларининг таркибий қисмига киради. Йўллар ўзаро стрелкали ўтказгичлар ёрдамида уланади. Йўлларнинг ўзаро кесишуви эса берк (тўмтоқ, ўтказгичсиз) кесишмалар ёрдамида бажарилади. Стрелкали ўтказгичлар ва тўмтоқ кесишмалар ёрдамида йўлларнинг уланиши стрелкали кўчалар ва съездлар дейилиди.

Вазифаси ва улаш шароитларига қараб стелкали ўтказгичлар якка, иккиланган ва чорраҳасимон ўтказувчи турларга бўлинади. Якка ўтказгичлар оддий, симметрик ва носимметрик турларга ажралади.
Оддий стрелкали ўтказгич (5.38-расм) икки йўлни ўзаро улаш учун хизмат қилади. У ўнг ёки чап томонли бўлиб ён йўлни тўғри йўлдан у ёки бу томонга оғдиришда қўлланади. Ушбу турдаги ўтказгичлар темир йўлларда энг кўп қўлланади. Стрелкали ўтказгич таркибига стрелка, крестовина ва контррельслар, уларни ўзаро боғловчи қисмлар, ҳамда ўтказгич шпаллари тўплами киради.
Стрелка икки рама рельслари, икки айрилар ва ўтказиш механизмидан иборат бўлиб, ҳаракатланувчи таркиб ғилдиракларини тўғри ёки ён йўлга йўналтиришга имкон беради. Айрилар ўзаро кўндаланг стрелка тортгичи билан бирлаштирилиб, унинг ёрдамида бир айри рама рельсига зичлаб тақалса, иккинчиси рама рельсидан ғилдирак гардиши ўркачининг эркин ўтиши учун етарли масофага қочирилади.

5.38-расм. Оддий, бир томонли стрелкали ўтказгичнинг умумий кўриниши:

1 – ўтказувчи механизм; 2 – рама рельслари; 3 – йўналтиргич айрилар (остряк);
4 – контррельслар; 5 – усовиклар; 6 – крестовина ўзаги; 7 – ўтказгич бруслари
(шпаллар тўплами) комплекти

Айрилар бир ҳолатдан бошқасига махсус стрелка узатмасининг (привод) тортгичи орқали ўтказилади. Айрилари узун бўлган ётиқ стрелкали ўтказгичларда айрилар икки тортгич орқали ўтказилади. Узатма айриларни у ёки бу ҳолатда қулфлайдиган ва уларнинг рама рельсларига зич тақалишини назорат қиладиган ускуналар билан жиҳозланади

Айрининг ўткир томони унинг тиғи (остриё), охирги томони эса – ўзаги деб аталади. Ўзак маҳкамлагичлари айрининг горизонтал текислик бўйлаб бурилиб ёндош рама рельсига тақалишига имкон беради.