6-ma`ruza. Hissiyot. Iroda. Shaxs. Reja

6.4.
 
Irodaviy harakatlar va uni boshqarish. Shaxsning irodaviy sifatlari. 
Irodaviy 
zo
`
r berish
. Qabul qilingan qaror to`g`ridan-to`g`ri, avtomatik ravishda amalga oshirilavermaydi. 
qabul qilingan qarorni amalga oshirish uchun ongli ravishda irodaviy zo`r berish ham kerak.
Irodaviy zo`r berish ongning avvalo nerv-muskul apparatining zo`riqishida ifodalanadi va 
organizmning tashqi ko`rinishlarida namoyon bo`ladi. Irodaviy zo`r berishning ana shu ifodali 
tomoni odamning iroda holatini tasvirlovchi badiiy asarlarda gavdalantirilganini ko`p uchratish 
mumkin.
Ba`zi odam irodaviy zo`r berolmagani sababligina qabul qilgan qarorni muddatida ijro 
etolmaydi. Bunday hollarda "bajarsammikan yoki yo`qmi" degan yangi kurash ham boradi. Zo`r 
berish uchun yana kuch sarflashga to`g`ri keladi. Kuch sarflay olmaslik yoki bu masalada 
ikkilanish irodaning shu paytdagi bo`shligini ko`rsatadi. Qabul qilingan qarorni zo`r berish yo`li 
bilan ijro etish irodaning muhim belgisi hisoblanadi.
Irodaning o`ziga xosligi ongli ravishda zo`r berishning biron darajasida bajariladigan 
harakatlardan iborat. Irodaviy zo`r berish va irodaviy harakat maqsadga erishish yo`lida 
uchraydigan to`siqlarni engishda namoyon bo`ladi. Kishining irodasi juda katta to`siqlarni 
yengishga to`g`ri kelganda, ayniqsa yaqqol ko`rinadi. Irodaviy zo`r berish va irodaviy harakatlar 
yo`li bilan yengishga to`g`ri keladigan to`sqinliklar ikki xil: ichki va tashqi to`sqinliklarga 
bo`linishi mumkin.
"Harakat qilish o`ziga qanday o`rgatilgan bo`lsa - deydi I.M.Sechenov - harakatni 
to`xtatib qolishni boshqarishga ham shunday o`rganmoq kerak". 
Kishi irodaviy zo`r berish yo`li bilan ixtiyorsiz faollikni batamom yo`qotib yubormaydi, 
balki shu faollik ko`rinishlarini faqat o`zgartiradi, yoki bosib qo`yadi. Ixtiyorsiz faollik 
ko`rinishlarini bosilishi 
vazminlik 
deb ataladi.
Iroda-avvalo kishining o`zini qo`lga ola bilishi, o`z intilishlari, hissiyotlari va ehtiroslarini 
bosa bilishi demakdir. Iroda kishining o`z- o`zini idora qila olishi, o`z xulqi va faoliyatini anglab, 
bilib tartibga solish va boshqara olish qobiliyati demakdir.
Kishining ichki to`siqlarni yenga olish, o`zini boshqarish va o`z ustidan hukmronlik qila 
olish qobiliyati odatda 
ichki iroda
deb yuritiladi. Kishi irodaviy zo`r berish yo`li bilan tevarak-
atrofdagi voqelikda uchraydigan tashqi to`siqlarni yengishi zarur bo`ladi. Kishi o`z oldiga 
qo`yilgan maqsadni amalga oshirishga qarshilik qilayotgan to`sqinliklarni yengib o`tadi, 
voqelikni o`z maqsadiga muvofiq ravishda o`zgartiradi va uni o`z ehtiyojlariga moslashtiradi. 
Insonning to`siqlarni, tashqi qiyinchiliklarini yenga olish qobiliyati 
tashqi iroda
deb ataladi.
Kishining irodaviy sifatlari ya`ni iroda kuchi, mustaqilligi jihatidan ayrim hollarda turlicha 
namoyon bo`ladi. 

---

Irodaviy sifatlarning klassifikasiyasi sxema tarzida quyidagicha ifodalanadi.
Har bir kishida irodaning ayrim sifatlari umr bo`yi mustahkamlanib, shu odamning xususiy 
sifatlari (ya`ni doimiy xislatlari) bo`lib qolishi mumkin. Shaxsning bu o`ziga xos xususiyatlari