6-Ma’ruza. Himoya tizimlari maqsadi va tamoyillari. Reja: Himoya tizimlari maqsadi va tamoyillari Texnik tizimlar parallel ishonchliyligi

16-Ma’ruza. Himoya tizimlari maqsadi va tamoyillari.
Reja:
1 Himoya tizimlari maqsadi va tamoyillari
2 Texnik tizimlar parallel ishonchliyligi.
3. Ketma-ket va parallel ishonchliigini xisoblash.
Himoya tizimlari maqsadi va tamoyillari
Xavfsizlikni ta’minlovchi asosiy shartlar. Mashinasozlik va metallurgiya sanoati korxonalarida ishlatiladigan mashina va mexanizmlarga kuyiladigan asosiy talablar, ularning ishchilar uchun xavfsizligi, ishlatishda pishik va mustaxkamligi va ishlatishning osonligi bilan belgilanadi. Ularning xavfsizligi standartlar tizimlari bilan belgilanadi. Mashina mexanizmlar xavfsizligini ta’minlash uchun uni loyixalashda kanday ish bajarishini xisobga olgan xolda ish bajaruvchi kismlarini joylashtirishni ixcham usullarini topish, unga shakl berish va muxofaza kilish kurilmalarini joylashtirish bilan birga olib boriladi. Mashinaga urnatilgan muxofaza vositalari uning asosiy kismi bilan uygunlashib ketishi kerak. Shuni xisobga olish kerakki muxofaza vositalari iloji boricha kuprok masalalarni yechishga xizmat kilsin. Masalan stanokka urnatilgan xavfizlikni ta’minlash kopkoklari fakatgina xavfli joylar tusigi bulib kolmasdan balki shovkinni kamaytiruvchi vosita bulib xizmat kilsin. Bunga misol tarikasida asboblarni charxlash kurilmasini kursatish mumkin. Bunda charxning xavfsizligini ta’minlovchi kurilma bir vaktning uzida shamol yordamida charx kirindilarini chikarib yuborishga muljallangan maxalliy shamollatish vazifasini xam bajaradi. Xavflilik darajasi yukori bulgan jixozlar, masalan, bosim ostida ishlatiladigan kozonlar, kompressorlar, nasoslar va boshkalar ishlatilayotganda Gosgortexnadzorning maxsus talablarini bajarishi shart. Ma’lumki sanoat korxonalari mashina va mexanizmlari elektr tokining asosiy iste’molchilari xisoblanadi. Bu ularning elektr toki ta’sirini yukotuvchi elektr xavfsizligi masalalarini nazarda tutish kerakligini takozo kiladi. Shuningdek sex uchastkalarida urnatilgan stanoklar elektromagnit tulkinlari, radioaktiv moddalar ta’sirida bulishi mumkin, albatta bulardan saklanish chora-tadbirlari kurilishi uz-uzidan ma’lum. Bu zararliklar va xavfli xolatlarga xavo muxitini zararlantiruvchi va ifloslovchi, bug, changlar va gazlarni xisobga olish kerak buladi. Mashina va mexanizmlarning xavfsizligi ularni ta’minlashga ishlatiladigan materialning mustaxkamligiga boglik buladi. Shuning uchun xam bunday stanoklarni tayyorlashda ularning ishchi organlariga ishlatiladigan material mustaxkamligiga aloxida axamiyat beriladi. Bundan tashkari xar xil detallarni kirkish, silliklash borasida ularni ushlab turish kurilmalarining pishikligiga va xar kanday favkulotda xolatlarda xam detalni kuyib yubormasligini ta’minlash imkoniyatini berishi kerak. Stanoklarning mustaxkamligi ularni tashkil kilgan kismlar mustaxkamligiga boglik buladi. Masalan xar kanday mexanizmning mustaxkamligini uning biriktiruvchi kismlarining mustaxkamligisiz tasavvur kilib bulmaydi (masalan, gayka, bolt va boshkalar). Bundan tashkari stanoklarning tashki tomonidan zanglanib, mustaxkamligini yukotib kuyishi mumkin bulgan omillarni xisobga olish kerak (masalan, uz vaktida moylash, buyok kuchib ketishi natijasida zanglash va xokazo). Mashinasozlik va metallurgiya sanoat korxonalarida ishchilarning charchashiga fakatgina jismoniy va asabiy charchashgina ta’sir kilib kolmasdan balki ma’naviy charchash xam kushilib ketishi mumkin. Shuning uchun sexlarda urnatilgan mashina-mexanizmlarini xar xil ranglarga buyash, korxona devorlarini mashina ranglari bilan mutanosib buyashga erishish katta axamiyatga ega ekanligi aniklangan. 92 Saklovchi muxofaza vositalari. Saklovchi muxofaza kurilmalari asosan mashina va mexnaizmlarda zurikish vujudga kelganda yoki ishlayotgan ishchi xayoti va sogligiga putur yetkazadigan vaziyat vujudga kelganda mashina va mexanizmlar xarakatini tuxtatib kuyishga xizmat kiladigan kurilmadir. Zurikish xodisasi ishlayotgan stanokka lozim bulganidan kuprok kuch bilan ta’sir kilishida vujudga keladi, masalan kirkish stanogiga urnatilgan jismning yunish kirkimi mumkin bulgan darajadan ancha katta bulsa, bu kirkimni kuchirish uchun stanokning kuchi yetmasligi mumkin, buning natijasida stanokni xarakatlantiruvchi elektr motori kuyib ketishi mumkin yoki kirkuvchi vosita sinib ketishi xam extimoldan xoli emas, bunday xollarda stanokka urnatilgan saklovchi kurilma stanok elektromotoriga kelayotgan elektr tokini uzib kuyadi. Buning bilan stanokka yetkaziladigan zararni oldini oladi. Gaz bilan payvandlash ishlarini amalga oshirishda foydalaniladigan asetilen xosil kilish generatorlarida portlash xavfini oldini olishda ishlatiladigan alangani shlanglar orkali generatorga kaytishini bartaraf kiluvchi suvli zatvorlardan va kaytish klapanlaridan foydalaniladi. Kompressor kurilmalari rezervurlarida kisilgan xavo mikdori ruxsat etilgan chegaradan ortib ketsa va bu portlash xavfini tugdirsa, unda xavo kisilishi natijasida xosil buladigan issiklik ta’sirida ishlaydigan issiklik relelaridan foydalanib, ortikcha xavoni chikarib yuborishga erishiladi. Kuchsizlantirilgan kismlarga kesilib ketishi muljallangan shkift va shponkalar, kushish muftalari, ishkalanishga asoslangan sirganuvchi muftalar, elektr kurilmalarida erib ketuvchi saklovchi kurilmalar, katta bosim ostida ishlaydigan idishlarda sitilib ketuvchi membranlar va boshkalar kiradi. Kuchsizlantirilgan kismlar asosan ikki turga bulinadi: birinchisi uzatilayotgan kuch munofiklashgandan keyin avtomatik ravishda (inson ishtirokisiz) ish bajarishni davom ettiradigan kurilmalar (masalan sirganuvchi muftalar) va ikkinchisi ishdan chikkan kuchsizlantirilgan kismni almashtirish yuli bilan ishlatiladigan turlari mavjud, masalan sitilib ketuvchi membrana, erib ketadigan saklovchi kurilma va boshkalar. 93Signal tizimlari. Ba’zi bir xavfli vaziyatlarda ogoxlantirish vositasi sifatida signal tizimlaridan foydalaniladi. Bajaradigan vazifasiga kura signal vositalari amaliy ogoxlantiruvchi va belgilovchi turlarga bulinadi. Bundan tashkari tovushli va kurinadigan bulishi mumkin. Tovushli signal tizimiga sirena kungirok,
gudok va boshkalar kiradi. Kurinadigan turlariga xar xil yoruglik tarkatuvchi
vositalari yordamida kizil, sarik, kuk va boshka ranglar yordamida xavf
darajalarini belgilash va ularga kerakli bulgan xarakatlari bilan javob berish tartibi
belgilangan. Tovush yordamida beriladigan signal sanoat korxonasi muxitida
bulishi mumkin bulgan xar kanday tovush va shovkinlardan farkli iloji boricha
kuyi chastotadagi (2000 Gs gacha) tovushdan tashkil topgan bulishi va sexning xar
bir nuktasida keskin eshitilishni ta’minlashi kerak. Bunday signal vositalarini u
yerda ishlayotgan kishilarning xolatlari kanday bulishidan kat’iy nazar eshitadilar.
Yoruglik signali keng tarkalgan vositalar katoriga kirsa xam, uning asosiy
kamchiligi signal berilayotgan tomondan karamakarshi tomonga karab turgan
odam bu vositalarni kurmay kolishi mumkin. Shuning uchun xam yoruglik
signallari doimiy kuzatib turuvchi operator bulgan vaktda yaxshi natija beradi.
Yoruglik signallari asosan ikki yoki uch xil rang beruvchi lampalar yordamida
bajariladi. Bunda masalan kizil va yashil ranglardan foydalanish mumkin. Kizil
rang xavfni, yashil rang xavfsizlikni anglatadi, agar mabodo ikkala rangli lampa
xam yonmayotgan bulsa, unda signal tizimi ishlayotganligini anglatadi.
Uch xil kizil, yashil va sarik ranglardan iborat lampalar urnatilgan
vositalardan xam keng foydalaniladi. Masalan, kucha xarakatini tartibga
keltiruvchi svetoforlarni misol tarikasida keltirish mumkin.
Maxsus muxofaza vositalari. Xar xil mashina va mexanizmlarni
loyixalash vaktida maxsus muxofaza vositalaridan keng foydalaniladi. Bularga
mashinalarni bir necha ishlatish tugmalari yordamida boshkarish (masalan press
kurilmalarini ishlatganda oyok bilan bosiladigan pedal va kul bilan ulaydigan
tugmalar bor) tizimiga ega bulgan shamollatish vositalari, yoritish manbalari va
yoritish kurilmalari, shovkinni sundirish, izotoplardan saklash va tashish vositalari
dastgoxlarni yerga ulab muxofazalash va boshka elektr toki urish ta’sirini 94
yukotishga karatilgan muxofazalash chora-tadbirlari va boshkalarni kiritish
mumkin.
Maxsus muxofaza vositalaridan sanoat korxonalarining ishlab chikarish
sharoitlarida xar kanday xavfli va zararli sanoat omillari bulgan joylarning deyarli
xammasida foydalaniladi.
Sanoat korxonalarida shuningdek bepul berilishi kerak bulgan maxsus ish
kiyimlari, oyok kiyimlari va shaxsiy muxofaza aslaxalari xam belgilab kuyiladi.
Mashinalarning xavfli zonalari. Mashina va mexanizmlarning inson
xayotiga va sogligiga xavf tugdiradigan xolatlarni vujudga keltiradigan joylari
xavfli zona deb ataladi. Xavfli zona asosan mashina va mexanizmlarning ochik
xolatda aylanadigan va xarakatlanadigan kismlarida mujassamlanadi. Bu
aylanayotgan kirkuvchi asbob yoki detal, kayishli, zanjirli va tishli uzatmalar,
xarakatlanuvchi stanoklarning ishchi stollari, konveyrlar, yuklarni bir joydan
ikkinchi joyga kuchirib yuradigan yuk kutarish mashinalari va xokazo. Aylanuvchi
kismlar bilan ishchilarning kiyimidan yoki sochidan ilintirib olishi mumkin bulgan
mexanizmlar ayniksa xavfli xisoblanadi.
Shuningdek xavfli zonalar katoriga mashina va mexanizmlarda ishlaganda
elektr tokidan zararlanish, issiklik, elektromagnit, ionlashgan nurlar, shovkin,
titrash, ultratovush, zaxarli gaz va buglar ta’siriga tushib kolish xam kiradi.
Stanoklarda ishlayotganda kirkimlarning uchib ketishi, ishlatilayotgan asbobning
sinib otilib ketishi, detall yaxshi sikib ushlanmaganligi natijasida otilib ketib
ishchilarni jaroxatlashi xam xavfli zonaga kiritiladi. Xavfli zonalar doimiy,
xarakatlanuvchan va vakti-vakti bilan paydo buladigan turlarga bulinadi. Doimiy
xavfli zonaga kayishli, zanjirli va tishli uzatmalar, stanoklarning kirkish zonalari
va xarakatlanuvchi valiklar kiradi. Xarakatlanuvchan xavfli zonaga prokat kilish
stanoklari, potok liniyalari, konveyerlar, kirkish joyi uzgarib turadigan agregat
stanoklari va boshkalar kiradi.
Vakti-vakti bilan paydo buladigan xavfli zonalarga yuk kutarish kranlari,
kran balkalar, tal telferlar kiradi. Chunki bu kurilmalar sex buylab ish joylarini 95
doimiy uzgartirib turadi va kaerda ish bajarayotgan bulsa, shu yerda xavfli zona
vujudga keladi.
Xar kanday texnologik jarayonni boshkarish uchun urnatiladigan stanok va
kurilmalarning xammasining xavfli zonalari, albatta, unga kishilarning tushib
kolmasliklarini ta’minlaydigan vositalar bilan ta’minlanishi kerak. Bunday
vositalarning ba’zilari xavfli zona xavfini butunlay yukotadi, ba’zilari esa xavf
darajasini birmuncha kamaytiradi. Bunday vositalar umuman muxofaza kilish
sharoitiga karab ikki gruppaga bulib karaladi. Bulardan biri sexda xamma
ishlovchilarni muxofaza kilish imkoniyatini yaratadigan kollektiv muxofaza
aslaxalari va ikkinchisi ayrim ishlayotgan ishchini muxofazalash imkoniyatini
beradigan shaxsiy muxofaza asloxalari xisoblanadi.
Mashinasozlik va metallurgiya sanoatida kullaniladigan xamma muxofaza
vositalari asosida, tusik vositalari, muxofazalash kurilmalari, chegaralovchi va
signal vositalari, blokirovka tizimlari va shuningdek mashina va mexanizmlarni
masofadan turib boshkarish vositalariga bulish mumkin. Bu vositalar uz navbatida
bir necha mayda sinflarga bulinadi. Shuning uchun bularning xar birini aloxida
kurib utish maksadga muvofikdir.
Muxofazalovchi tusik vositalari. Tusik vositalari ishchilarning mashina
xavfli zonasiga tushib kolishiga xalal beradigan kilib urnatiladi. Uning tuzilishi xar
xil bulishi mumkin. Asosan mashina va mexanizmlarning aylanuvchi va
xarakatlanuvchi zonalarini, stanoklarning kirkish va ishlov berish joylarini, elektr
toki urishi xavfi bulgan (masalan elektr taksimlash щkaflari) va xar xil nurlanishlar
bulishi mumkin bulgan (issiklik nurlari, elektromagnit va ionlanuvchi nurlar)
xonalarni, shuningdek xavo muxitiga zaxarli moddalar chikarayotgan joylarni xam
tusik vositalari bilan ta’minlanadi. Bundan tashkari kurilish tashkilotlarida kurilish
olib borilayotgan yoki ta’mirlash ishlari bajarilayotgan maydonlar, kurilish
mashinalari urnatilgan joylar, ishchilarning baland joylarda ishlashiga tugri
keladigan ish joylari albatta tusik vositalari bilan ta’minlanadi.
Tusik kurilmalari asosan uch kismga bulib karaladi: mukim, xarakatlanuvchi
va kuchma vositalar. Mukim urnatilgan tusik kurilmalarini doimiy xarakat manbai 96
bulgan tishli gildiraklar, kayishsimon uzatmalar, zanjirli uzatmalar kopkoklar bilan
berkitish bilan amalga oshiriladi. Bunday tusik vositalarini urnatganda ularni ochib
ta’mirlash ishlarini olib borish, shuningdek ba’zi bir favkulotda (masalan
ponasimon kayish chikib ketganda yoki uzilib ketganda), ochib, ma’lum ish
bajargandan keyin yopib kuyish imkoniyatini beradigan bulishi shart. Mukim
urnatilgan tusik vositalarini doimiy elektr payvandlash joylarini, elektr xavfi
bulgan maydon va xonalarni, galvanika ishlari olib boriladigan vannalarni, press,
boskon va boshka temirchilik ishlarini bajariladigan joylarga xam urnatilishi
mumkin. Aylanuvchi barabanlar, kum sepib kuymalarni tozalash joylarini,
stanoklarning kirkuvchi kismlari bilan kuzatuvchi ishchi kuzi orasidagi oraliklar
mukim urnatiladigan tusik vositalari bilan ta’minlanadi. Mashinasozlik va
metallurgiya sanoati korxonalarida ishlatiladigan kutarish vositalari xavfli zonalari
xar doim uzgarib turadi. Masalan sexga urnatilgan xar tomonlama xarakatlanish
imkoniyatiga ega bulgan kranlar sexning xoxlagan burchagida ish bajarish
imkoniyatiga ega. Shuning uchun xam uning xavfli zonasi anik maydonga ega
emas. Bunday kranlarning xavfsizligini ta’minlash maksadida xarakatlanuvchi
tusik vositalaridan foydalaniladi. Ba’zi bir press, boskon va kirkuv stanoklari xam
xarakatlanuvchi tusik vositalari bilan ta’minlanadi.
Kuchma tusik vositalari ma’lum bir ishni bajarishda vaktincha urgatib
kuyiladi. Masalan stanoklarni ta’mirlash ishlarida, elektr tarmoklarini uzib kuyib
bajarilayotgan ishlar vaktida tusatdan elektr tarmogini ulab yuborishni oldini
oladigan ogoxlantiruvchi yozuvlar kuchma tusik vositalari xisoblanadi.
Blokirovka kurilmalari. Blokirovka kurilmalarining asosiy vazifalari
mashina va mexanizmlarning xavfli zonalariga odamning tushib kolib jaroxat
olishiga xalakit beradigan kurilma xisoblanadi. Bu kurilmaning ishlash jarayoni
birinchidan odam tanasi kismlarini xavfli zonaga tushirmaslik yuliga gov bulsa,
ikkinchidan agar mabodo odam shu zonada ish bajarishi zarur bulsa, unda shu
xonadagi xavfli vaziyatni vujudga keltiruvchi xarakatlanuvchi yoki aylanuvchi
kismlar xarkatini to ishchi shu xonadan chikib ketgunga kadar tuxtatib turadi.
Bunday kurilmalarning moxiyati tusik vositalarini urnatganda juda kul keladi. 97
Masalan, aylanuvchi baraban atrofi tusik bilan tusilgan bulsin. Agar blokirovka
kurilmasi urnatilgan bulsa, bunday tusik vositalarini olib tashlab xavfli zonaga
kirib ish bajarish natijasida odam xavfli zonada jaroxat olishi mukarrar bulib
koladi. Agar shu tusik vositalarini ajraluvchi va ochiluvchi kismlariga blokirovka
kurilmasini urnatsak bu xavf uz-uzidan yukoladi. Chunki aylanuvchi yoki
xarakatlanuvchi kismni xarakatga keltirayotgan elektr kuvvati mana shu ajraluvchi
kismlar orkali utadigan kilib kuysak bu masala uz-uzidan yechiladi. Buning uchun
ajraluvchi yoki ochiluvchi kism oraligiga, ochilganda yoki ajralganda uchib
kolishni ta’minlaydigan knopka kuyish kifoya. Agar biz biror ish bilan bu tusikni
olib ichkariga kirsak, baraban tuxtagan buladi. To biz bu tusikni yopib
kuygunimizga kadar bu barabanni xarakatga keltirish imkoniyati yuk.
Ishlash imkoniyati asosan blokirovkalar mexanikaga asoslanib ishlaydigan,
elektr toki ta’sirida xarakatga keladigan, fotoelektrotizimi, radiatsiyali,
gidravlikaga va pnevmatikaga asoslangan va bulardan ikkitasining kushilmasidan
tashkil topgan turlari bor. Mexanik blokirovka bu mashinani ishga tushirish
kurilmasi bilan uning muxofaza kopkogi orasidagi uzviy boglanishga asoslangan
buladi. Elektr toki ta’sirida xarakatga keladigan blokirovkalarni xar kanday elektr
sistemalarida va mashinasozlik texnologik jarayonlarida kullash imkoniyatlari
mavjud. Masalan xar kanday tusik kopkogini oxirgi uchirish tizimi bilan
birlashtirilgan xolati, agar kopkok ochilganda yoki olib kuyilganda oxirgi uchirish
tizimi tomonidan elektr motoriga kelayotgan tokni uchirib kuyishga asoslangan.
Agar kopkok butunlay yopilmasa yoki notugri yopilsa, unda elektr motoriga tok
utishi ta’minlanmaydi va fakat tugrilab yopilgandagina tok utishi ta’minlanadi.
Fotoelektr xususiyatiga kura ishlaydigan blokirovka tizimining ishlashi
asosida yoruglik nurining elektr yurituvchi kuch xosil kilishiga asoslangan.
Masalan ma’lum maydonda press kurilmasi ishlatilayapti deb faraz kilaylik.
Albatta press boskoni ishlaydigan joy bu mashinaning eng xavfli joyi xisoblanadi.
Aytaylik press boskoni urnatilgan tayanchlardan biriga ma’lum bir kuvvat bilan
nur okimi xosil kiluvchi manba urnatilgan bulsin. Press boskoni tayanchining
ikkinchisiga xuddi shu nurni kabul kilib olish uchun fotoelement ma’lum mikdorda elektr yurituvchi kuchi xosil kiladi. Bu elektr yurituvchi kuch ma’lum
kuchaytirgichlar orkali press boskonini tuxtatish kurilmasiga ulab kuyilgan bulsa,
unda usha tayanchlar orasiga tushib kolgan odam, yoki uning ma’lum bir kismi nur
okimini tusib soya xosil kilsa, unda fotoelementdan xosil bulayotgan elektr
yurituvchi kuch xosil bulmay koladi va buning natijasida boskonni tuxtatish
vositasi ishga tushadi va uni juda tez muddatda tuxtatib kuyadi. Bunday vositalar
yordamida stanoklarning kirkadigan kismlarini, kayishli va zanjirli uzatmalarni,
tishli gildiraklarni kopkoklarini jixozlash mumkin. Kopkoklar olinishi bilan
bunday uzatmalarda xarakat tuxtaydi va kopkokni joyiga kuymaguncha uni
xarakatga keltirish imkoniyati yuk.
Masofadan turib boshkarish. Xozirgi zamon texnika tarakkiyoti davrida
ma’lum programma asosida ishlaydigan texnologik jarayonlar, sexlar, xattoki
avtomatlashtirilgan zavodlar kurilmokda. Bu ishlarni amalga oshirish sanoat
korxonalaridagi jarayonlarni uzokdan turib boshkarish imkoniyatini yaratadi.
Masofadan turib boshkarish tizimining eng ijobiy tomoni shundaki, bunday sanoat
korxonalari sharoitida xavfli va zararli moddalar kuplab ajraladigan zonalarda ish
olib borish avtomatlar zimmasiga yuklatiladi va bunda albatta ishchi xavfli va
zararli zonaga kirmaganligi sababli uning baxtsiz xodisaga uchrashi yoki kasb
kasalligiga chalinishi keskin kamayadi. Xozirgi vaktda xamma mashinasozlik va
metallurgiya sanoati korxonalarini butunlay avtomatlashtirish imkoniyati yuk.
Lekin ba’zi bir ogir ish sharoitlarini va xavfli va zararli ishlarning kupchiligini
avtomatlar zimmasiga yuklash mumkin.