6. kiyimdagi dekor va tanlanadigan materiallar

15 - rasm. Kompozitsiyada ixtirochilik
Rassom o’zining jo’shqin tuyg’ulariga, hissiyotlariga tayanmagan holda tasviriy san`at sohasida biror yangilik yaratishi mumkinmih Kristallar faqat ichki tarkib mantiqiga shaffof ko’rinиш qonuniyatlariga bo’ysungani kabi musavvir ham qo’li ostida turgan vositalar hamda o’z tuyg’ulari doirasida ijod qiladimi yoki qandaydir tashqi muhitdan oziqa olishga muhtojmih Aslida mavjud bo’lgan, ammo odamlarga ma`lum bo’lmagan narsalarni kashf etish, bu - faxrli ish, ammo tabiatda mavjudlaridan farqli o’laroq yangi shakl yaratish, bu - inson xayolida sun`iy dunyo yaratish demakdir. Bu fikrning nazariy jihatiga aslo aloqasi yo’q bo’lgan ijodiy xulosadir. Kashfiyotchi tabiatning halи echilmagan sirlarini ochish maqsadida uni o’rganadi. U bu bilan o’z usulini mukammallashtirib borar ekan, ijodiy jarayonda ko’rganqkechirganlariga taqlid qilib, o’zlashtirish asnosida max.oratini namoyon etadi. Ixtirochi esa aksincha, tabiatda kashf etilganlaridan sifat o’zgarishlari yasaydi va yangi badiiy shakl yaratadi. Ammo formulalar tili bilan gaplashadigan matematik ramziylikni tafakkur chegarasidan tashqariga olib chiqib ketolmagani kabi dunyoning sun`iy shakllarini "kashf etish" ham nisbiylik qonuniga asoslangan bo’lib, ma`lum estetik doirada amalga oshiriladi. Kashfiyotchi tabiatning bitmasqtuganmas jumboqqa to’la sirli kitobi qoidalariga suyangan holda kutilmagan uslub yo’llarini tanlashga, dunyoga har qanday bir burchakdan turib, o’z nuqtai nazaridan kuz tashlashga haqlidir. Ammo u oddiy kuzatuvchi bo’lib qolavermaydi. Tabiat unsurlari ichida ko’proq nimani qadrlash uning o’ziga bogliq narsadir.
Ixtirochi tabiatning ko’pdanqko’p qonunlarini tushungan, e`tirof etgan holda o’z bilimi asosida, go’zalligi beqiyos tabiatdagi turli shakllar va kombinatsiyalarni o’z holicha topib odamlarga taqdim etadi. U hayotni uzluksiz o’zgarish jarayoni deb tushunadi. Albatta, o’zi ixtiro etayotgan narsalarni tabiatdan tayyor holda olmaydi. Bu jarayon murakkab izlanishlar samarasidir. Ixtirochi tabiat bilan o’zaro yangi munosabatlarni yaratadi. Bunda u statistik xulosalarga emas, balki o’z sezgilari, oldindan ko’ra bilish qobiliyati, hamda voqealarning mantiqiy rivoji qonuniyatiga suyanadi. U, ko’pincha, ko’rinishning o’zgaruvchan tasviriga yashiringan, dunyo tilsimlarini kashf etishga tushunishga harakat qiladi. Kelajakka amaliy va badiiy jihatdan murojaat etishga intiladi.
Ixtirochi - ijodkor, rassom uchun dunyoni tushunish va uni badiiy jihatdan ifoda qilish soф mutanosiblik qonuniga asoslangan jarayon emas. CHunki ko’rinib idroklanadigan va his etiladigan dunyoga nisbatan bo’ladigan munosabatlar ixtiyoriydir. Nisbat qonunni barcha imkoniyatlarni qayта ko’rib chiqishga va yangicha munosabatlarni belgilashga majbur qilib, ayni zamonda xususiylikni, butunlikni his etishni ham taqozo etadi. Dunyoga bo’lgan munosabatda rassomning nuqtai nazari muhim ahamiyatga ega. Ana shu nuqtai nazarda ba`zan dunyo favqulodda, turfa ko’rinishlarga ega bo’ladi. Pirovard natijada undagi narsalar qanchalik o’zgarsa musavvir ham yangiqyangi rakuslar kashf etaveradi. U illyuzionist kabi ma`lum chegara doirasida harakat qilmaydi, balki ijodiy faoliyat orqali badiiy vositalarni ishga solib, dunyoni yangicha, o’zga holatlarda ko’rsatadi. Bu bilan rassom dunyoni abetrakt yoki aniq o’rganishga ko’maklashadi. Dunyo haqidagi tushunchani qanday holat ko’proq boyitadi: bir nuqtada turib kuzatishmi eki turli nuqtalardan turib kuzatishmih - degan savol tug’iladi. Tabiiyki, inson erda yashaydi, quyosh va sayyoralar uning atrofida harakatda bo’ladi. Эndilikda bu tushunchaga o’zgarish kiritish mumkin, ya`ni insonning o’zi koinotdagi harakatning bir qismi va ishtirokchisi bo’ladi. SHunday ekan, dunyoga nisbatan fikr ham o’zgarishi kerak! hozirgi zamon san`atimizda bu masala juda orqada qolayotganini payqamay ilojimiz yo’q.
2.5. TASVIRIY IFODA VA UNING YUZADAGI TALQINI
Tasvir o’z mohiyati jihatidan boshqa odamlar idrok qila olishi mumkin bo’lgan g’oyalar, hisqtuyg’ular, tushunchalar, obrazlarni ko’rgazmali ifodalash omilidir. Ya`ni tasvir odamlar orasida badiiy va ma`naviy muloqot vositasi vazifasini bajaradi. Masalan, biron so’zni anglatadigan tasvir qadimiy suratxat zamondoshlar va kelajak avlodga hisqtuyg’u yoki g’oyaviy axborot o’zatishning eng qulay vositasi bo’lgan. Bunday yozuvlarni qulaylashtirish maqsadida tasvirda ifodalanayotgan buyumlarga xos belgilar o’ta darajada umumlashtirilgan.
Suratdagi shaklni ifodalashni umumlashtirish jarayonining to’xtovsiz davom etishi ierogliflar, mixxat, va nihoyat harfi ixtiro qilishga olib keldi. harf bu jarayonning pirovard natijasi bo’lib qoldi va u shartli belgiga aylandi. (Misrning suratli harflarini eslang). Ieroglif suratli yozuv bilan uzoq bo’lsada aloqaga ega, harf esa bunday tasviriy imkoniyatdan tamoman uzoqdadir. Bu erda abstraktlashgan tasvirning chegarasi yaqqol ko’rinib turadi. Uni umumlashtirish darajasi shaklga xos - belgilar saqlanib qolguncha rivojlanib boradi.
Abstrakt san`at aynan shu chegarada: haqiqatni his etish va mavhumlik orasida turadi. SHu chegarani bosib o’tish bilan shartlilik intihosiga etib boradi. U bilan odam orasidagi muloqot murakkablashadi. CHunki shartlilik doimo axborotni o’qib olishni talab qiladi. SHunday bo’lgach, shartli belgilarga hamma tushunavermaydi, ammo ma`lum shartqsharoitlarda mo’ayyan shartlilik ommalashadi, umumjamiyat mulkiga aylanadi ya`ni keng miqyosda tarqaladi. SHunda ham bevosita muloqot o’z o’rnini bevosita holatga bo’shatib beradi va uni idrok etish ma`lum darajada tayyorgarlikni talab qiladi.
Tabiiy tasvirning belgili yozuvga qadar bo’lgan evolyutsiyasini tasavvur etish insoniyatning tasviriy san`atga munosabatini qanday bo’lganligini birmuncha oydinlashtiradi. Tasvir muloqот vositasidan belgili yozuvga aylanganidan keyin ko’rgazmali tasvir alohida yo’ldan - yuzaga chiziladigan asarlar orqali rivojlandi.
Qadim zamonlardan buyon tasviriy san`atda ikki yo’nalish: naturagrafiya va ideografiya mavjud bo’lgan. Ularning qaysi biri ustun ekanligi haqidagi bahslarga berilmasdan shuni ta`kidlash kerakki, bu ikkala yo’nalish ham insonning ma`naviy tabiatiga mos tushadi. Agar naturografiyada, ko’proq, tabiat va tashqi qiyofani ko’rsatishga harakat qilinsa, ideografiyada esa.uning mohiyati ifoda etiladi. Ba`zan tasvirdagi bu ikki yo’nalish birlashib ketadi. Boshqacha aytganda, bu tasviriy san`atdagi naturalistik, ramziy (simvolik) ravishda fikrlash va his etish demakdir. M. Bernshteynning fikricha ramziy fikrlash doimo diniy yoki falsafiy ifoda uchun ko’l keladi. Bu holat turli shakllarni tasvirlashda izoh beruvchi vosita sifatida ham zarur. Bu g’oya yo’lida naturachilik maktabining tashqi ko’rinishga xos ba`zi unsurlaridan ko’z yumilib, g’oyaga urg’u beruvchi shakllar mubolag’a bilan tasvirlanadi.
Yuksak badiiylikka erishishga qaratilgan har qanday harakat asarning har bir unsuriga ko’proq yuk tushadi, shu sababli tasviriy vositalar g’oyat ehtiyotlik bilan ifoda etilishi zarur. Tasviriy vositalar plastik g’oya tomon o’zgarib boradi. har qanday ishora, hatto kichik unsur ham rassom qo’lining izidir. Suratda rassom qalbini larzaga keltirgan fikrlar to’liq bo’lishiga erishmoq zarур.
Sahnadagi aktyor obrazni risoladagidek harakatlar qilish, yuz imoqishoralari va ovozini o’rniga qo’yish orqali tomoshabinga etkazishi kerak. Bu erda ikki zarurat bo’lishi mumkin. Agar "qo’l" oldinga ketib qolsa, unda hunarmandlik asari bo’lib qoladi. Agar "qo’l" orqada qolib ketsa - unda aniqqravon nutq o’rniga tushunib bo’lmaydigan g’o’ldirash eshitiladi, ichki holatni ifoda etishda ojizlik seziladi. Rassomning tasvirida esa harakat rassom hisqtuyg’ulari bilan uyg’unlashib ketishi lozim. SHundagina ijodkor sehrli qo’lining izi ijodiy hamjixatlikka erishadi.