6. Ádeplilik mádeniyatı

6. Ádeplilik mádeniyatı.

Etika ham adeptin kelip shigiwi adamiyzat jamiyetindegi etikaliq qarim- qatnasiqlar nazerde tutilgan. Aqloq sozi arab sozinen alingan “minez “ sozinin koplik jalgawi formasinan ibarat. Adep sozi eki turli maniske iye. Uliwma tusinik sipatinda pannin izzertlew obektin anlatsa, ekinshi tarepten insannin minez-qulqi ham hareketinin ken kolemli bolimin bildiredi. Tomendegi pikirge diqqat qaratpaqshimiz:

Bunda tiykarinan shenberdin kishkene bolimin adep, ulken bolegin minez qulq iyelep tur adeptin buziliwinda tikkeley turde minez qulq normalarinin tasirinin ulken ekenligi dalil bola aladi.Adep-insan haqqinda jagimli tasir oyatatugin biraq jamaa,jamiyet ham insaniyat turmisinda onday darejede ayriqsha ahmiyetke iye bolmaytugin, milliy urp-adetlerge tiyklarlangan shirayli hareketlerdi oz ishine aladi.
Minez- shanaraq,jamaa, mahalle makan koleminde ahmiyetli bolgan biraq, jamiyet ham insaniyat turmisinda sezilerli tasir korsetpeytugin jagimli insaniy hareketlerdin jiyintigi. Adep bolatugin bolsa,zaman insaniyat tariyxi ushin ulgi bola alatugin unamli hareketlerinin jiyintigi.
Bul aytqan pikirlerimizdi missal menen tusindiriwge hareket etemiz. Misali: avtobusta jas jigit, student hamme qatari orinliqta otiripti. Kelesi bandirgide bir kekse kisi shigip, onin qasinda tik turip qaldi. Eger student darhal: “ otirin,ata!” dep orindi bosatsa ol adeplilikti saqlagan boladi, sirttan qarap turganlar ogan minnetdarshiliq bildirip “Baxitli bol” juda adepli jigit eken dep tasen qiladi. Kerisinshe talaba orinliqta otirip jalgannan muligip otirsa, keksege orin bermese ashiwimiz keledi, kewlimizde “Bunsselli darejede adepsiz sorbet eken!” degen piker otedi. Uliwma bunday adetler bizde jagimsiz tasir oyatadi. Biraq soni aytiwimiz kerek studenttin keksege orin beriwi yaki bermesligi bul avtobusta otirgan jollawshilarga olardin turmisinda unamli ma unamli emes pe degendey ozgeris bermeydi.
Minez quliqqa tomendegishe missal keltiriwge boladi: mahallemizde shanaraq basliqlarinin biri mumkin bolganinsha qonsilardin barliq merekelerinde xizmette turadi,xesh kimnen qolinan kelgen jardemin ayamaydi,ashiq kewil ashiq qol hamme waqit oz bilimin jetilistirip bariwga umtiladi,talapshan shanaraq agzalarina mexriban.
Bunday adamdi biz qiligi jaqsi insan diymiz ham ogan ulgi sipatinda qaraymiz. Sonday aq qonsi qobalar menen qopal munasebette bolsa sal gapke mush koterip ,iship kelip ,shanaraqta bala shagasin sabasa buni minez qulqi pas diymiz .Onin minez qulqinin unamsizligi semiyasi ayrim adamlar jabir koredi. Mahallerdegilerdin tinishi buziladi.,biraq bul hareketler jamiyettin sotsiyalliq turmisina yamasa insaniyat tariyxina tasir etpeydi.
Adepke kelsek ,masele sonday darejede diymiz.bir walayat yaki qala prakrori o`zin aymaqta nizam ustinligi adalat bar ekenligin hamishe aytip sol bir maqset penen is jurgizedi,hatteki hakimnin` nizamsiz turdegi parmanlarina qarsi shigadi,olardi biykar qiliwga umtiladi:apiwayi puxara tekgana oz kasibin emes balki huqiqiy nizam, adalatli dizim timsali retinde sawlelenedi.ol –o`mirin millet ,watan ham insan mapi ne bagishlagan joqari adep iyesi .ol o`z jasap atirg`an jamiyet ushin ibratli bolatugin,sol jamiyettin` ja`nede gullep rawajlaniwina xizmet qiladi.Eger prakror kerisinshe nizam qorgawshisi bola turip o`zi nizamdi buzsa,shaqsiy mapi jolinda aqti qara qarani aq dep tursa, ol adepsizlik qilgan boladi;Apiwayi puxara negizinde birgene kisi prakror ameldar emes balki putin jamiyet a`dalatsiz eken degen oy pikirler tuwiladi .Bul pikirlerdin` kusheyip bariwi bolsa aqir aqibetinde sol jamiyet yaki duzimnin` kriziske ushirawina sebep boladi.Albette ush adeplilik qubilis ham olardin qarsilasi salistirmaliqqa iye.Bugan misal retinde prakrordin adepsizligi aniq korinip turipti .A``depsizliktin`bir jaman jeri,ol ko`pshilik toparlarga tez taralip ,jamiyette bayliqqa qunigiwshiliqti,jamlesken buzginshiliqti ,jenilteklikti,narkomaniyani,maskunemshilikti keltirip shigaradi.demek sotsiyalliq adepsizlik yamasa sol siyaqli ruwqiy buziliwshiliq
putkil jamiyeeti iyelep alsa yamasa majburiy ornasa ol fashizim ,ikstremizim,terrorizm ideyalarin en jaydiradi.XX asirdin` ekinshi yarimi XXI asirdin` baslarina kelip kop gana batis mamleketlerinde adepsizlik buzginshililgi ,pariqsiz jinisiy qatnasiqlar,giyabentlik ,nekesiz shanaraq,qarawsiz balalar,galaba uyatsiz klipler ,zulim ham zorliqti ugit-nasiyatlaytugin videofilimler jamiyet turmisinda korine basladi.Belgili Amerika alimi F.Fukayama <> (2003) degen shigarmasinda <