6-dars. Fonetik hodisalar (fonetik qoida yoki tovush o’zgarishi)

Tovush orttirilishi - bunda asosga qo`shimcha qo`shilishi bilan asos tarkibida undosh tovushlar orttiriladi:

• 
  achi, isi, sasi so`zlariga -q so`z yasovchi qo`shimchasi qo`shilsa tovush orttiriladi: achchiq, issiq, sassiq.
  
• 
  Demoq, yemoq so’zlariga –il, -ish qo’shilsa, “y” tovushi ortadi: deyilmoq, yeyilmoq
  
• 
  u , bu, shu ko`rsatish olmoshlariga jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishiklari (–ga, -da, -dan) hamda -day, -cha qo`shimchalari qo`shilsa -n tovushi orttiriladi: unga, bunga, shunga, unda, bundan, shundan, shuncha, bunday.
  
• 
  Parvo, obro’, mavqe, mavzu, avzo so’zlariga egalik qo’shimchalari qo’shilsa, y tovushi ortadi: parvoyim, obro’yim, mavqeyi, mavzuyim, avzoying
  

Tovush almashishi (o`zgarishi)- bunda asosga qo`shimcha qo`shilganda bir tovush boshqa tovushga almashadi:

• 
  bo`ya, tara, sana, sayla, tanla kabi so`zlariga --q yoki -v qo`shimchalari qo`shilsa, asosdagi -a tovushi -o tovushiga almashadi: bo`yoq, sanoq, taroq, saylov, tanlov.
  
• 
  yosh,son,ot kabi so`zlarga -a qo`shimchasi qo`shilsa: son+a=sana, ot+a=ata.
  
• 
  -ga, -gani, -guncha kabi –g tovushi bilan boshlanuvchi qo`shimchalar oxiri –k, -q tovushlari bilan tugagan so`zlarga qo`shilsa, asos yoki qo`shimcha tarkibida tovush almashadi: tekkuncha, terakka,chiqqani, buloqqa, oqquncha.
  
• 
  oxiri -k,-q tovushlari bilan tugaydigan so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda asos tarkibi-dagi jarangsiz tovush jarangli tovushga alma-shadi: buloq+i-bulog`i, yurak+i-yuragi, tilak+i-tilagi, bilak+i-bilagi. Lekin idrok, huquq, mashq, park, nok kabi so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilsa. tovush almashishi yuz bermaydi: idroki, mashqi, huquqi, parki kabi.
  
• 
  i unlisining u unlisiga almashishi: quri-q=quruq chuchi-k=chuchuk, to’qi-v=to’quv, o‘qi-vchi= o’quvchi, sovi-q=sovuq, quri-q=quruq
  
• 
  Qayna, mudra kabi so’zlarga -q qo’shimchasi qo’shilganda a tovushi o tovushiga o’zgaradi. qaynoq, mudroq
  
• 
  Sayra, qala, o’yna kabilarga –qi qo’shimchasi qo’shilganda: sayroqi, o’ynoqi
  
• 
  Bir so’ziga –ta, -tacha, -tadan kabi qo’shim-chalar qo’shilsa, r tovushi “t”ga o’zgaradi: bitta, bittadan,bittacha