6-cинфлар учун

1.5. MIS QOTISHMALARI
Mis (med)— kimyoviy element, 29, at. m. 63,546. Mis — pushti qizil rangli metell; zichliki 8960 kg/m³, T suyuq = 1083°S. Tabiatda sof metall holda kam va oltingugurt (sulfidlar) hamda kislorod bilan birikma holda uchraydi. Asosiy minerallari — xalkopirit (mis kolchedani) va xa­lkozin (mis yaltirog’i). Mis odatda, boyitilgan sulfid rudalardan olinadi. Mis elektr va issiq o’tkazuvchanligining yuqoriligi, plastikligi va korroziyabardoshligi uning qaysi sohalarda ishlatilishini belgilab beradi. Qazib olinadigan misning taxm. 50% i elektrotexnika sanoati ehtiyojlariga ketadi. Misdan kimyoviy apparaturalar (issiqlik almashgichlar, xolodilniklar, plazmatron de­tallari va boshqa) tayyorlanadi. 30% dan ortiq mis sanoatda mis qotishmalari sifatida ishlatiladi.

Mis qotishmalari-asosini mis tash kil qiladigan ikki yoki undan ortik, komponentli qotishmalar. Mis qotishmalari inson yaratgan birinchi metall qotishmadir. Taxminan 20-asrlar o’rtalarigacha butun dunyoda rangli metall qotishmalari orasida birinchi o’rinda turgan. Mis qotishmalari hosil qilish uchun misga legirlovchi elementlar yoki tarkibida le­girlovchi elementlar bo’lgan oraliq qotishmalar — ligaturalar qo’shiladi. Legirlovchi elementlar sifatida rux, qalay, qo’rg’oshin, alyuminiy, nikel, marganes, temir, kumush, oltin, fosfor, kremniy va boshqa ishlatiladi. Mis qotishmalarining issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi, korroziyabardoshligi, eyilishga chidamliligi yuqori, ishqalanish koeffisienti esa past bo’ladi. Deformasiyalanadigan va quymabop mis qotishmalari bor. Deformasiyalanadigan mis qotishmalariga qizdirib yoki sovuqlayin bosim ostida ishlov berilib, taxta, lenta, truba, sim­larcha boshqa tayyorlanadi. Quymabop mis qotishmalari shakldor detallar tayyorlashda va haykaltaroshlikda ishlatiladi. Mis qotishmalarini sovuqlayin bosim ostida ishlaganda va bo’shatilganda ularnnng mexanik xususiyatlari o’zgaradi. Sovuqlayin deformasiyalab, mis qotishmalarining qattiqligini va mustahkamlik chegarasini 1,5—3 marta oshirish mumkin. Mis qotishmalarining mustahkamligini oshirish uchun ularga inter metall birikmalar (masalan, Si, Be, NiBe, Ni3Al) hosil qiladigan legirlovchi elementlar qo’shiladi.

Mis-qizg`ich rangdagi cho'ziluvchan va yuqori zichlik (8960 kg /m3) metall, uning erish temperaturasi 1083 °C. U yuqori elektr va issiqlik o'tkazuvchanlik, karroziyaga bardoshlik xususiyatlariga ega. Havoda mis yuqa mis oksid qobig'i bilan qoplanadi va bu uni qolgai) joyini oksidlanishdan saqlaydi. Mis insoniyatga qadimdan tanish. (Bronza asri). Uzoq vaqt undan uy jihozlari va mehnat qurollari tayyorlangan. Mis yuqori elektr o'tkazuvchan bo'lgani uchun bugungi kunda uni asosan elektr sanoatida, uning asositlii bo'lgan qotishmalari esa boshqa sohalarda ishlatiladi. Rangli metallardan, mis va aluminiydan tashqari rux, qo'rg'osliin va qalay ishlatiladi. Bu metallarga yuqori zichlik va nisbatan past erish temperaturasi (-419 °C, -231 °C, -327 °C) xosdir. Erish temperaturasi past bo'lganligi uchun ular quyish ishlarida qo'llanilishi mumkin. Qalay bilan qo'rg'oshin qotishmasi kavsharlash uchun ishlatiladi. Aluminiy qotishmalari quyiladigan va bosim ishlov beriladiganlarga bo'linadi. Quyilma qotishmalarga asosan kremniy, magneziy, mis qo'shiladi. Bosim bilan ishlov beriladigan aluminiy qotishmalari yuqori mexanik va texnologik xususiyatlarga ega, bu qotishmalarning nomi duralumin deb ataladi. Dyuralyumin shtampovka va valsovkaga yaxshi beriladi. Detal bir shaklga keltirilgandan keyin u toblanish va qaritilish prosessidan o'tqaziladi. Bu dyuralyuminni qattiqligini va mustahkamligini oshiradi, lekin egiluvchanligini kamaytiradi. Duraluminlar aviasozlikda va asbobsozlikda keng qo'llaniladi.