6-cинфлар учун

SUYAK O’YMAKORLIGI

O ’zbekiston xalq amaliy bezak san’ati ichida suyak o’ymakorligi ham san’atning boshqa turlari kabi tez suratlar bilan rivojlanmoqda. Suyak o’ymakorligi O’zbekistoida san’atning eng yosh turidir. Suyak o’ymakorligi Hindiston, Yoqutiston, Afrika, Xitoy umuman sharq mamlakatlarida yuksak darajada rivojlangan.

Suyak o’ymakorligi juda qadimiy san’at, buni har xil arxeologik topilmalar (suyakni kesib, yo’nib naqsh hamda tasvir tushirilgan buyumlar va haykalchalar) tasdiqlaydi, shimolda bu san’at ayniqsa xolmogorsk, Tobolsk va chukotkada keng rivojlangan va mashhur edi. O’rta Osiyoda suyak o’ymakorligi geografik sharoiti tufayli rivojlanmagan. Ammo xalq amaliy san’atining boshqa turlarida (pichoqchilikda) qo’llanilgan (98-rasm). Bular oddiy suyaklardan (qoramolning, echkining shoxlaridan) ishlangan.

O’zbekistonda suyak o’ymakorligi 1959 yili kirib keldi. O’zbekistonda yagona yog’och o’ymakor va suyak o’ymakor usta Ortiq Fayzullayevdir.O’ymakor kundan-kunga yashnayotgan Toshkentda qurilayotgan eng yirik ma’muriy binolarning deyarli barchasida o’z ijodi bilan qatnashgan, desak xato qilmaymiz. U «Toshkent» va «O’zbekiston» mehmonxonalari, san’at saroyi va «Moviy gumbaz» choyxona kafesini bezatishda ishtirok etgan.

Asarlari el tahsiniga sazovor bo’lgan, yuksak mahoratli Ortiq Fayzullayev P. Benkov nomli jumhuriyat rassomchilik bilim yurtida o’qituvchilik qilib yurgan vaqtida o’z san’atining sirlarini yoshlarga sitqidildan o’rgatdi. Ortik Fayzullayevning ijodi 50-yillarning ikkinchi yarmida P. Benkov nomidagi Badiiy maktabni bitirish arafasida boshlangan. 1957 yili u O’zbekiston yoshlari festivali munosabati bilan ochilgan ko’rgazmada qatnashdi.

O rtiq Fayzullayev faqat yog’och o’ymakorligi bilangina shug’ullanmay, o’zbek o’ymakorlari orasida birinchi bo’lib suyak o’ymakorligini ham chuqur o’rgandi. U Moskva, Kiyev muzeylari va fabrikalariga borib, suyak o’ymakorligini o’rganib keldi. Suyak o’ymakorligida,— deydi Ortiq Fayzullayev,—«Mamont tishi», «Morj tishi», «fil suyagi», «mol suyagi» va shoxlari, otning suyagi va boshk,a hayvon suyaklari ishlatiladi.

Suyak o’ymakorligida parma, arracha, egov hamda o’ziga xos mukammal mexanik asboblar ishlatiladi. Suyak o’ymakorligi texnologiyasi quyidagilardan iboratdir.

Zarur materialga mos keladigan suyak turi va bo’lagi tanlanadi. Suyakning ortiqcha bo’laklarini arralab olib tashlanadi. g’adir-budir joylari egovda tekislanadi. Suyakka qalam bilan gul chiziladi va o’sha chiziq bo’yicha naqsh ishlanadi hamda yo’ng’ir tosh bilan jilo beriladi. Ish so’nggida tayyor bo’lgan buyumni bo’r va spirt bilan yaxshilab artib chiqiladi. Ijodkor yusorida aytib o’tilgan texnologiya bo’yicha ajoyib asarlar yaratdi. Keyinroq san’atning bu turida yaratgan asarlari bilan O`zbekiston xalq xo’jaligi yutuqlari ko’rgazmasida qatnashdi. Ko’rgazmaga «Cho’pon», «Lazgi o’yini», «Yakkama-yakka», «Kurant», «Navoiy haykali» asarlari taqdim etildi. «Paxta o’yini» deb nomlangan asarda raqs tushib turgan qizning nozik harakatlari san’atkorona tasvirlangan (99- 100- 101-rasmlar). Uning atrofiga paxta va turli naqshlar ishlanganligi raqqosa raqsining muzmunini chuqurlashtiradi, paxta va gullarga boy farovon O`zbekistonning ramziy obrazi namoyon bo’ladi, «Cho’pon» deb atalgan suyak o’ymakorligi ham ta’sirli chiqqan. Qo’zilar keng dalada o’tlashib yurishibdi. Uzoqdan baland tog’lar ko’rinadi, cho’pon o’z bolasini allalayotgan onadek nayda yoqimli kuy chalmoqda.

San’atkor suyakni shu qadar ehtiros va mohirlik bilan ishlaganki, uni tomosha qilgan kishiga cho’pon nayining ovozi, qo’y-qo’zilarning ma’rashi eshitilgandek tuyuladi. Mazkur asarlar uchun Ortiq Fayzullayev ko’rgazmaning kumush medali va diplom bilan taqdirlandi. Ortiq Fayzullayev hozirgi vaqtda suyak o’ymakorligining jumhuriyatimizdagi yagona ustalaridan. U xalq san’atining qaysi turiga murojaat qilmasin, doimo yangilikka intiladi, bu janrni ham shaklan, ham mazmunan boyitadi. San’atkor ijodiga xos bu fazilat uning Toshkentdagi «Sovg’a» fabrikasida bosh rassom bo’lib ishlab yurgan kezlarida ayniqsa kamol topdi. U yaratgan o’nlab sovg’a buyumlar turli konkurslarda katta muvaffaqiyat qozondi. Bu sovg’a buyumlariga ishlangan anvoyi bezaklar tekis va qabariq sirtlarga xos kompozisiya tufayli go’yo naqshlar jonlanib harakatga kelganday tuyuladi. Shunday ekan, milliy naqshlar bilan bezatilgan kichik hajmdagi har xil sovg’a buyumlari ishlab chiqarishni ko’paytirish lozim. Chunki, ko’pgina sovg’a buyumlarini faqat ko’rgazmalarda va muzeylarda ko’rish mumkin, xolos. Aksincha, bundan yodgorlik buyumlariga ega bo’lishni har bir xonadon sohibi jon dilidan istashi shubhasiz. Ortiq Fayzullayevning nozik didi, qalb ko’zi, chidam va matonati tufayli maydonga kelgan san’at durdonalari, madaniyat koshonalari, istirohat maskanlarining husniga husn qo’shmoqda, qadimiy xalq san’ati bizning davrimizda ham obro’ va e’tibor qozonishi mumkinligini isbotlamoqda.

San’atkor yaratgan original va nafis asarlar faqatgina jumhuriyat va mamlakatimiz muzeylaridagina emas, balki Yaponiya, Germaniya, Polsha, Tursiya, Finlandiya kabi. chet ellardagi xalqaro ko’rgazmalarda namoyish qilingan. O’ymakor O’zbekiston, jahon kitob ko’rgazmalarini badiiy bezashda qatnashdi. O. Fayzullayev hozirgacha hammasi bo’lib 100 ga yaqin jumhuriyat xalqaro ko’rgazmalarda ishtirok etganligi uning tinmay izlanayotganligidan dalolat berib turibdi.