|
1- BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI
1.1.Dorivor o‘simliklarni inson salomatligidagi ahamiyati
Dorivor o‘simliklar muhim global resurs hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda sog‘liqni saqlash tizimlari birlamchi tibbiy yordam uchun xalq tabobatidan foydalanadi. Ba’zi mamlakatlarda yoki mintaqalarda an’anaviy tibbiyot muqobil yoki qo‘shimcha tibbiyot deb ataladi [4]. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) hisob-kitoblariga ko‘ra, dunyo aholisining 80% dan ortig‘i asosan dorivor o‘simliklarga asoslangan an’anaviy tibbiyotdan foydalanadi. Ba’zi mamlakatlarda tibbiyot mutaxassislari muqobil davolash usuli sifatida dorivor o‘simliklardan foydalanishni tavsiya etadilar [5]. Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi va Butunjahon yovvoyi tabiat jamg‘armasi butun dunyo bo‘ylab dorivor maqsadlarda foydalaniladigan taxminan 60 000 yopiq urug‘li o‘simliklarni qayd etgan [6]. Dorivor o‘simlik terapevtik maqsadlarda ishlatilishi mumkin bo‘lgan yoki yangi dorilarni sintez qilish uchun prekursorlar sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan ikkilamchi metabolitlarni o‘z ichiga olgan har qanday o‘simlik turi sifatida aniqlanadi [7]. Biroq, taxminlarga ko‘ra, dorivor o‘simliklarning 15 000 ga yaqin yovvoyi populyatsiyasi keng ko‘lamli tijoratlashuvi tufayli xavf ostida qolgan [8,9]. Shuning uchun dorivor o‘tlarni saqlash uchun foydali strategiyalarni ishlab chiqish kerak.
Dunyodagi o‘simlik va madaniy xilma-xillik dorivor o‘simliklarga asoslangan ekinlar va mahsulotlarni amalga oshirish uchun yangi alternativalarni taklif qiladi. Biroq, Yerning ko‘plab mintaqalarida tarqalgan ko‘plab o‘simlik turlari ilmiy jihatdan o‘rganilishi kerak. Turli xilligini tahlil qilish uchun sayyoramizning bir qancha mintaqalarida dorivor o‘simliklar akademik ma’lumotlar bazalarida so‘nggi o‘n yillikdagi ilmiy hisobotlarni bibliografik qidiruv amalga oshirildi. Ma’lumotni qidirish uchta kalit so‘z juftligiga asoslangan edi: dorivor o‘simliklar, global xilma-xillik va bioaktiv birikmalar.
Natijalar shuni ko‘rsatadiki, Hindiston yetakchilik qilayotgan Osiyo qit’asi eng ko‘p ilmiy hisobotlarni taqdim etadi(36%). Hindistonda ekotizimlarning keng doirasi tufayli 17 000 ga yaqin yuqori o‘simliklar turi mavjud, ularning 45% dorivor maqsadlarda ishlatiladi va Ayurveda kabi an’anaviy tibbiyot tizimlariga kiritilgan [10].
Bundan tashqari, turli xil o‘simliklar turlarining etnom-tibbiy qo‘llanilishi birinchi marta hujjatlashtirilgan [11,12]. Bu dunyoning ko‘plab hududlaridagi bioxilma-xillik hali o‘rganilishi kerakligidan dalolat beradi.
Qadimgi ma’lumotlarini saqlaydigan mahalliy aholi bilan ko‘plab tadqiqotlar o‘tkazildi. Biroq, ko‘plab tadqiqotlar xalq bilimlarini saqlab qolish zarurligini ta’kidladi [13,14]. Etnobotanika tadqiqotlari dorivor o‘simliklarning mahalliy etnomtibbiyot maʼlumotlarini saqlash va ulardan dorivor maqsadlarda foydalanishni yangilash uchun zarur. Urbanizatsiya va xilma-xillikning yo‘qolishi an’anaviy bilimlarni yo‘qotish sabablaridan biridir. Bundan tashqari, ko‘plab tadqiqotlar o‘rganilgan hududlarda tabiatni muhofaza qilish dasturlarini amalga oshirish zarurligini ta’kidlaydi[15]. 1-jadvalda keltirilgan ba’zi o‘simlik turlari yo‘qolib ketish xavfi ostidagilar qatoriga kiritilgan [16]. Ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, dorivor o‘simliklar dunyoning ko‘plab mintaqalarida birlamchi tibbiy yordam uchun foydalanishda davom etmoqda [17]. Bundan tashqari, dorivor o‘simliklar hozirda semizlik, OITS, diabet va bezgak kabi dolzarb kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi [18,19]. Shuningdek, 1-jadvalda ko‘rsatilgan o‘simliklar bilan farmakologik va toksikologik tadqiqotlar o‘tkazish yo‘li bilan etnomtibbiy maqsadlarda foydalanishni tasdiqlash zarurati mavjud.
Dorivor o‘simliklardan foydalanish Hindiston, Yaponiya, Xitoy va Meksika kabi mamlakatlarda asrlar davomida amalga oshirib kelingan[20,21].
Dorivor o‘simliklardan foydalanish Osiyo qit’asida chuqur ildiz otgan. Aksincha, Yevropa va Okeaniya so‘nggi o‘n yillikda dorivor o‘simliklar xilma-xilligining 18% ni tashkil etadigan 10 dan kam tadqiqotni ko‘rsatdi. Ispaniya va Italiya (Yevropada) va uchta Vanuatu oroli va Shimoliy Yangi Janubiy Uels (Okeaniyada) ushbu mavzu bo‘yicha ba’zi tadqiqotlar olib borilgan mamlakatlardir (1-jadval).
Bundan tashqari, AQSH, Buyuk Britaniya, Shveytsariya, Germaniya va Fransiya kabi rivojlangan mamlakatlarda soʻnggi oʻn yillikda oʻzlarining dorivor oʻsimliklari boʻyicha turli tadqiqotlar oʻtkazilmagan. Ushbu mamlakatlarda koʻplab farmatsevtika laboratoriyalari quyidagilarda joylashgan: Amerika Qoʻshma Shtatlarida Pfizer, Merck, Johnson & Johnson, Abbott Laboratories va Lilly; GlaxoSmithKline (GSK) va AstraZeneca Buyuk Britaniyada joylashgan; Novartis va Roche Shveytsariyada; va Frantsiyadagi Sanofi-Aventis [22,23]. Bu davlatlar, shuningdek, dunyodagi eng yirik dori ishlab chiqaruvchilar va eksport qiluvchilar hisoblanadi. Dori vositalarining asosiy eksportchilari Germaniya, Shveytsariya va AQSH hisoblanadi. Afrika qit’asi oʻsimliklarning xilma-xilligiga ega boʻlib, ulardan farqli oʻlaroq, dunyodagi barcha dori vositalarining atigi 0,2% ni eksport qiladi[24]. Rossiya kabi davlatlar axborotni xalqaro ilmiy hamjamiyat uchun taqdim etmaydi[25].
Soʻnggi yigirma yil ichida dorivor oʻsimliklarning yovvoyi populyatsiyalariga boʻlgan talab Evropa, Shimoliy Amerika va Osiyoda yiliga 8% dan 15% gacha koʻtarildi, bu esa ba’zi turlarning reproduktiv qobiliyatini qaytarib boʻlmaydigan darajada pasayishiga olib keldi[26,27]. Shuning uchun dorivor oʻsimliklarni saqlash boʻyicha ba’zi strategiyalar, masalan, in situ to ex situ saqlash usullari ishlab chiqilgan. Butun dunyo boʻylab qoʻriqlanadigan tabiiy hududlarni e’lon qilish va yovvoyi tabiat koʻchatxonalarini tashkil etish oʻsimliklarni tabiiy yashash joylarida saqlash (in situ konservatsiya) uchun juda muhimdir. Butun dunyo boʻylab yerning quruqlik yuzasini[28] 13,2 million km2 yoki 8,81% ni tashkil etadigan 13 000 ga yaqin qoʻriqlanadigan hududlar tashkil etilgan.
Bundan tashqari, yovvoyi tabiat koʻchatxonalarining tashkil etilishi qoʻriqlanadigan hududlarda yoki tabiiy yashash joylarida yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan dorivor oʻsimliklarni turlarga yoʻnaltirilgan yetishtirish va xonakilashtirishga yordam berdi[3,29]. In situ saqlash muhim ahamiyatga ega, chunki sayyoramizning bir qancha mintaqalarida dorivor oʻsimliklarning katta qismi boʻlib, ularning boshqa oʻsimlik va hayvonlar bilan ekologik oʻzaro ta’siri, shuningdek, har bir mintaqaning atrof-muhit sharoitlari ularning bioaktiv birikmalarini ishlab chiqarishni osonlashtiradi. Dorivor oʻsimliklar tomonidan faol birikmalar ishlab chiqarishni yetishtirish sharoitida kamayishi mumkin[30,31].
Ex situ konservatsiya jarayonlari noqonuniy savdo xavfi ostida qolgan dorivor oʻsimliklarni saqlashning muhim usullari hisoblanadi. Ex situ konservatsiya koʻpincha sekin oʻsish sur’atlari yoki rivojlanish uchun yuqori ekologik xususiyatlarga ega oʻsimliklarda (masalan, Orchidaceae oilasida) qoʻllaniladi[32,33].
Etnobiologik bogʻlar, germplazma va urugʻlik banklari ham ex situ saqlash uchun muhim jarayonlardir [3,34,35]. Oʻsimlik toʻqimalari madaniyatiga asoslangan ex situ saqlash usullari bioaktiv birikmalarni oʻrganish va ishlab chiqarish uchun ishlatilishi mumkin boʻlgan katta miqdordagi oʻsimlik materialini ishlab chiqarish orqali yirik xom ashyo fabrikasi sifatida ishlash qobiliyatiga ega [36,37).
Do'stlaringiz bilan baham: |
