5. Психологик билимларнинг системаси

8.“Ирода” тушунчасини ривожланиш тарихи. Iroda - bu shunchaki, istak va uning qondirilishi emas, balki bu ham istak, ham uni toxtatish, ham istak, ham ayni vaqtda undan voz kechishdir. Iroda ozaro bogliq ikkita vazifaning - undovchi va tormoz lash toxtatuvchi) vazifalarning bajarilishini taminlaydi va ularda ozini nomoyon qiladi. Filosofiya va psixologiyada idealizm kishi irodasini alohida, dastlabki faollikka boysungan boladi. Amerika psixologi U.Jeyms harakatda hech narsaga bogliq bolmagan irodaviy hukmga etakchi rol beradi. Obrazli tarzda bu quyidagicha tasavvur qilinardi: kishi oz-oziga "Fiat!" (lotincha "Ha bola qolgin!" degan manoga ega bolgan sozni bildiradi) deydi va goyo ana shu birinchi galgi mistik turtki bilan belgilanmagan holda ish amalga oshiriladi. Odamlar ozlarining qilgan ishlari uchun masuliyatni kimga yuklashga moyil bolishiga qarab sezilarli ravishda farqlanadilar. Kishining oz faoliyati natijalari uchun masuliyatni tashqi kuchlarga va sharoitlarga qayd qilib quyish yoki aksincha, ularni shaxsiy kuch-gayratlariga va qobiliyatlariga moyilligini belgilaydigan sifatlar nazoratni lokallashtirish deyiladi (psixologiyada adabiyotlarda "nazorat lokusi" degan termin qollaniladi, lotinchada "locus"- urnashgan joy va frantsuzcha "contlore"- tekshirish deyiladi). Oz xulq-atvori va oz ishlari sabablarini tashqi omillar (taqdir, holatlar, tasodiflar va boshqalardan) deb bilishga moyil boladigan odamlar. Shunaqa paytda nazoratning tashqi (eksternal) lokallashtirilishi togrisida gapiriladi. Bu toifaga mansub oquvchilar olingan qoniqarsiz bahonalarini istagan vaj-bahona bilan tushuntirishadi ("Topshiriq doskada notogri yozilgan ekan", "Uyimizga mehmon kelib, dars qilishimga xalaqit berishdi", "Bu qoidani biz otganimiz yoq" va hokozo.) Tadqiqotlar nazoratning eksternal lokallikka moyilligi masuliyatsizlik, oz imkoniyatlariga ishonmaslik, xavfsirash, oz niyatlarini royobga chiqarishni yana va yana kechiktirishga intilish kabi shaxsiy fazilatlar bilan bogliq ekanligini korsatdi. Agar individ, odatda, oz qilmishlari uchun javobgarlikni oz zimmasiga olsa va uning sabablarini oz qobiliyati, xarakteri va shu kabilarda deb bilsa, unda nazoratning ichki (internal) lokallashuvi (joylashuvi) ustuni deb hisoblash uchun asos bor. Nazoratning ichki lokallashtirilishi xos bolgan oquvchi "ikki" olganda buni topshiriq yoxud unga qiziqarli emasligi bilan, yoxud faromushxotirligi bilan tushuntiradi. Nazoratning ichki lokallashtirilashi xos bolgan odamlar maqsadga erishishda ancha masuliyatli, izchil, oz-ozini tahlil qilishga moyil, kirishimli va mustaqil bolishi aniqlangan. Ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga ega bolgan irodaviy harakatning internal yoki eksternal lokallashtirilishi shaxsning tarbiya jarayonida shakllanadigan barqaror fazilatdir. Kishining tavakkalchilik sharoitidagi hatti-harakati irodaning xarakterli korinishlaridan biri sifatida nomoyon boladi. Bevosita irodaviy harakatga undaydigan sabablar, ehtiyojlar, uning motivlari va maqsadlari, ishtiyoqlari, istaklari va hokozolari kiradi. Bolar aniq bolsa, bunday intilish istak deyiladi. Anglanmagan intilishlar havaslar deb ataladi. Havas istakka qaraganda kishining irodaviy yordamini kamroq oladi va shu sababli havasning maqsadi kopincha real amalga oshmaydi. His-tuygular irodaviy harakatlarga undaydigan muhim sababdir. Ular qiyinchiliklarni engishga, oz oldiga qoyilgan maqsadga sabot bilan erishishga undaydi.