5. Психологик билимларнинг системаси

102. Гештальт психология. ГЕШТАЛЬТПСИХОЛОГИЯ (нем. Gestalt — шакл, образ, қиёфа, ташқи кўриниш ва психология) — психологиядаги оқимлардан бири. 20-а. нинг 20 — 30-й. ларида Германияда юзага келган. Гештальтпсихология фон Эренфельснинг яхлитлик идрокнинг асосий сифати деб ҳисоблайдиган таълимотига асосланади. Ассоциатив психологияга (қ. Ассоциация) зид равишда Гештальтпсихология психиканинг бирламчи ва асосий элементи сифатида сезгиларни эмас, балки яхлит образлар — гештальтларни тан олади. Гештальтпсихология тарафдорлари (М. Вертхеймер, В. Кёлер, К. Коффка, К. Левин ва б.) психика моҳиятини идрокнинг ўзига хослиги, яхлитлик билан изохлайдилар. Гештальтпсихология намояндалари асарларида идрокнинг шаклланишида тажрибанинг ўрни ўрганилмаган ва бунга эътибор ҳам берилмаган. Улар нуқтаи назарига кўра, гештальтлар (образлар) гўё одам миясидаги электрик жараёнлар туфайли юзага келади. 20-а. нинг 40-й. ларида В. Кёлер миядаги электр майдонлари ўзаро муносабатлари хусусидаги фикрни мия қисмлари электр зарядлари билан тўйиниши ҳақидаги ғоялар билан тўлдирди. Бу электр зарядлар миянинг у ёки бу қисмида узоқ вақтли қўзғалишларни юзага келтиради. Уларнинг мия бир қисмидан камроқ тўлдирилган бошқа қисмига ўтиши айрим иллюзияларни ва идрок хусусиятларини пайдо қилади. Psixologiyaning birlamchi ma'lumotlari ajralmas tuzilmalar (gestaltlar) bo'lib, ular printsipial jihatdan ularning tarkibiy qismlaridan kelib chiqishi mumkin emas. Gestaltlarning o'ziga xos xususiyatlari va qonunlari bor, xususan, "guruhlash qonuni", "munosabatlar qonuni". Gestalt psixologiyasining o'tmishdoshlaridan biri bo'lgan Kristian fon Erenfels (1859-1932) 20-asrning boshlarida "butunlik uning qismlari yig'indisidan farq qiladigan o'ziga xos voqelikdir" deb ta'kidlagan. Geshtalt (nemischa Gestalt - shakl, rasm, tuzilish) - bu sezilib turadigan narsalarning fazoviy vizual shakli bo'lib, ularning muhim xususiyatlarini ularning qismlarining xususiyatlarini yig'ish orqali tushunish mumkin emas. Koehlerning so'zlariga ko'ra, bunga yorqin misollardan biri, agar u boshqa tugmachalarga ko'chirilgan bo'lsa ham, tanib bo'ladigan ohangdir. Biz ohangni ikkinchi marta eshitganimizda, xotira tufayli biz uni taniymiz. Ammo agar uning kaliti o'zgarsa, biz hali ham ohangni bir xil deb tan olamiz. Gestalt psixologiyasi idrokni o'rganishdan kelib chiqqan. Uning diqqat markazida psixikaning tajribani tushunarli bir butunlikda tashkil etishning o'ziga xos tendentsiyasi mavjud. Masalan, biz "teshiklari" bo'lgan harflarni (etishmayotgan qismlar) sezganimizda, ong bu bo'shliqni to'ldirishga intiladi va biz butun xatni taniymiz. Gestalt psixologiyasi tashqi ko'rinishini nemis psixologlari Maks Vertxaymer, Kurt Koffke va Volfgang Koxlerga qarzdor bo'lib, ular psixikani integral tuzilmalar - gestaltlar nuqtai nazaridan o'rganish dasturini ilgari surdilar. Ongni elementlarga ajratish va ulardan murakkab ruhiy hodisalarni qurish psixologiyasi tomonidan ilgari surilgan printsipga qarshi bo'lib, ular tasvirning yaxlitligi va uning xususiyatlarining kamayib bo'lmasligi g'oyasini elementlarning xususiyatlari yig'indisiga taklif qildilar. Ushbu nazariyotchilarning fikriga ko'ra, bizning atrofimizni tashkil etuvchi ob'ektlar hislar tomonidan alohida ob'ektlar sifatida emas, balki uyushgan shakllar sifatida qabul qilinadi. Sezgilar yigindisigacha idrok kamaytirilmaydi va qismning xossalari orqali figuraning xossalari tasvirlanmaydi. Gestaltning o'zi har xil individual hodisalarni buyurtma qiluvchi funktsional tuzilishdir.