5. Психологик билимларнинг системаси

100. Адаптацияни вужудга келиши. Kishidagi sezgilar haqida gapirganimizda adaptatsiya tushunchasi to‘g‘risida to‘xtalib o‘tamiz. Adaptatsiya - moslashuv bo‘lib, sezgi organlari sezgirligining qo‘zg‘atuvchi ta’siri ostida o‘zgarishi demakdir.Sezgirlik turli sharoitlarda o`zgarib turadi, bunda ikki xil hodisa farqlanadi:

1) tashqi muhit ta`sirlaridan sezgirlik o`zgarishiga adaptatsiya deyiladi.2) analizatorlarning o`zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning kuchayishiga sensibilizatsiya deyiladi. Adaptatsiya (yoki moslashish) ikki turga bo`linadi: a) negativ adaptatsiya; b) pozitiv adaptatsiya. Pozitiv adaptatsiyada kuchsiz qo`zg`aluvchi ta`siri ostida sezgirlik oshadi. Ko`rish analizatorida pozitiv adaptatsiya qorong`ulik adaptatsiyasi deyiladi. Negativ adaptatsiya ikki xil bo`ladi: a) qo`zg`atuvchining davomiy ta`siridan sezgirlik yo`qoladi. Masalan: qo`limizga yuk qo`yilsa sezamiz, ammo vaqt o`tishi bilan sezmay qolamiz. b) kuchli qo`zg`atuvchi ta`siridan sezgirlikning susayishi. Masalan: qorong`i xonadan birdaniga chiqib qolsak, avvaliga hech narsa ko`rmaymiz, vaqt o`tishi bilan sezgirlik pasayib biz normal ko`ramiz. Adaptatsiya teri retseptorlarida tez yuzaga keladi. I.P.Pavlov fikricha “Adaptatsiya bosh miya po`stlok qismidagi muhofazalovchi tormozlanishning bo`lishi tufayli hosil bo`ladi”. Haroratga, hidlarga nisbatan ham adaptatsiya bo`ladi. Adaptatsiya hodisasi uch turda bo‘ladi: 1. Qo‘zg‘atuvchining uzoq muddat ta’sir etishi jarayonida sezgining tamo- mila yo‘qolib qolishiga o'xshaydi, ma­ salan, hid bilish sezgilari atrof-muhitga yoqimsiz hid yoyilgandan keyin ko‘p o‘tmay batamom yo‘qolib qolishi ham oddiy hodisadir. Agar tegishli modda o g ‘izda biroz vaqt saqlab turiladigan bo‘lsa, ta’m bilish sezgisining jadalligi susayadi va sezgi umuman yo'qolib ketishi mumkin.2. Adaptatsiya deb, kuchli kuzatuvchining ta’siri ostida sezgining zaiflashib qolishi bilan ifodalanadigan hodisaga ham aytiladi. Kishi yarim qorong‘u xonadan yaqqol, yorug‘ xonaga chiqqanda, ko‘zi qamashadi, tevarak- atrofdagi narsalaming farqini ajratish qiyin bo‘lib qoladi, biroz fursatdan keyin esa ko‘rish analizatorining sezuvchanligi keskin susayib, odatdagidek ko‘ra boshlaydi va adaptatsiya hodisasi yuzaga keladi. Adaptatsiyaning bu ikki turi negativ adap­ tatsiya deyiladi, negaki, bunda analizator- ning sezuvchanligi susayadi. 3. Kuchsiz qo‘zg‘atuvchining ta’siri ostida sezgirlikning oshishi ham adaptatsiya deyiladi, bu pozitiv adaptatsiya deb ham ataladi. Masalan, qorong‘ulik ko‘p bo‘lishi natijasida ko‘z sezuvchanligi ortadi.