5-mavzu: Yevropa mamlakatlarining Yangi davr tarix falsafasi va metodologiyasi Asosiy savollar

3. Nemis tarix falsafasi
O’tmish haqidagi tasavvurlar ham har kimda har xil bo’ladi. Bu tasavvurlar hamda tushunchalar intuitiv imkoniyatlar orqaligina vujudga keladi. V. Dil’te ayni ana shu holatni bo’rttirib ko’rsatadi, ijtimoiy hayot va tari­xiy jarayonlarni tushunishda, jamiyat qonuniyatlarini, ijtimoiy-tarixiy jarayonlarni, voqea va hodisalarni talqin qilishda intuitsiya yetakchi rol’ o’ynaydi, degan xulosaga keladi. Natijada «Jamiyatga tegishli dalillarni bilishni faqat ichki holatimizdan o’tkazib, faqat o’z holatimizdek qabul qilish asosida tushunishimiz lozim. Tarixiy dunyoni muhabbat va nafrat orqali, hissiyotlarimizning ishtiyoqli o’yini orqali mushohada etamiz. Ta­biat biz uchun soqovdir, u bizga begona, u bizdan tashqa- ridadir, jamiyat bizning dunyoimizdir»²⁶, deydi.
Darhaqiqat, tashqi olam, jumladan, tabiat jamiyat tarixiy jarayonlaridan, xususan, inson olamidan tash­qaridagi hodisadir. U bizning olamimiedan boshqa olam. Jamiyat esa biz o’z qo’limiz bilan yaratgan voqelik, o’z dunyoqarashlarimiz, ma’naviy-ma’rifiy va axloqiy imkoniyatlarimiz mahsulidir. Jamiyat bizning turmush tarzimiz, hayotdagi o’rnimiz, qarashlarimiz va qadriyatlarimizning natijasidir. Ayni ana shu ijtimoiy hayotdagi barcha voqealar, hodisalar bizning qalbimizdan o’tgan, ruhiyatimiz singgan, fe’l-atvorimiz orqali vujudga kel­gan ijtimoiy hodisadir. Demak, insoniyat tarixini o’rga­nishda, matn ustida ishlashda Dil’te aytganidek, muhab­bat va nafrat, ezgulik va yovuzlik tuyg’ularini o’zida mujassam etgan inson va jamiyat orqali yondashib, uning mohiyatini anglashimiz mumkin.
Gadamer jamiyat mohiyatini tushunish va tarixni talqin qilishda tarixiy tushunish ideali bilishda emas, balki umuman insonlar qanday rivojlanmoqda, xalqlar qanday taraqqiy etmoqda, davlat qanday o’zgarmoqda, bularni to’laqonli tushunish uchun nimaligini anglash za­rur, jamiyat qanday shakllanayotganini aniqlash kerak, degan xulosani o’rtaga tashlaydi²⁷.
Darhaqiqat, tarixni anglash, uni bugun mohiyati bi­lan tushunish bu tarix haqidagi ayrim ma’lumotlar, raqamlar va sanalar yoki qaysidir tarixiy dalillardan xa­bardor bo’lishgina emas. Tarixni anglash, bizningcha, kelajak haqidagi tasavvurlar qanchalik cheksiz, qanchalik chegarasiz va mavhum bo’lsa, o’tmish haqidagi tasavvurlarimiz ham, qanchalik manba va dalillarga ega bo’lmaylik, o’sha davr kishilarining qarashlari, maqsad va intilishlari, ular qurgan jamiyat qonuniyatlari oldida cheklangan, sirli-sinoatli, mavhum va nisbiydir. Ana shu jihatdan qaraganda tarixga munosabatda kishilik o’tmishi butun mohiyatini, ko’lami va salmog’ini, sevinch va iztiroblarini his qila olmoq zarur. Bu, Gadamer ta’kidlaga- nidek, «insonlar qanday rivojlanmoqda, xalqlar qanday taraqqiy etmoqda, davlat qanday o’zgarmoqda», degan savollarning butun mohiyatini tushunish, uning ildizlariga yetish va jarayonlarni, voqea-hodisalarni qalbimizdan o’tkazib chuqur, butun ko’lami bilan his qnlishimizni taqozo etadi.
Inson tafakkurining evolyutsion rivoji, tasavvurlarining dinamikasi hamma vaqt fan taraqqiyotining yangi bosqichlarini ochadi. Jumladan, tarixni tushunish va tarixni anglashda ham ijtimoiy-gumanitar fanlarning (Gadamercha aytganda ruhiy fanlar) o’rni va roli yana ham oshib boradi. Bir fan orqali emas, balki fanlararo integratsiya, turli yo’nalishdagi turdosh fanlarning bir-birini to’ldirib, bir-birini boyitib borishi orqali inson tafakkurida jiddiy o’zgarishlar yasash mumkin bo’ladi. Ana shu holatni nazarda tutib «Fanga faqat foydalilik nuqtai nazaridan munosabatda bo’lish kerak emas, har bir bilimning ijtimoiy-siyosiy ahamiyati bor. Fan o’z chegarasini bilishi zarur. U betaraf bo’la olmaydi. Olim o’z kashfiyoti uchun javob berishi kerak, jamiyat oldidagi mas’uliyatini unutmasligi lozim. Inson dastlab «xususiylik» haqida emas, ruhiy mavjudot sifatida «umumiylik» haqida o’ylashi kerak»²⁸, - deydi Gadamer.
Demak, ijtimoiy-gumanitar fanlar fan sifatida alohida-alohida, mustaqil yo’nalishga ega. Ular o’ziga xosligi, tadqiqot ob’yekti va predmeti bilan bir-biridan farq qilsa-da, ijtimoiy-tarixiy jarayonlarga munosabatda befarq bo’la olmaydi. Har qanday kashfiyotchi o’z kashfiyoti uchun, o’z ixtirosi va bashorati uchun mas’uldir. Inson moddiy manfaatdorlik nuqtai nazaridan ayrim «xususiy» ehtiyojlarga ega bo’lsa-da, ruhiy mavjudot si­fatida ma’naviy-axloqiy va ma’rifiy jihatdan yaxlit jamiyat ehtiyojlarini o’zida mujassam qiladi va har bir individ mohiyati ijtimoiy nuqtai nazardan «umumiylik» kasb etadi. Insoniyat tarixi esa ana shu umumiylik hosilasi sifatida dunyoga keladi.
Tarix amaliy faoliyat, kishilik hayotining natijasi ekan, unga haqqoniylik va, ayniqsa, hayotiylik nuqtai nazaridan yondashish zarur. Ana shu hayotiylikni ta’kidlar ekan, Gadamer: «Bu shunday xususiyatki, unga tashqaridan kirib bo’lmaydi. Aksincha, uni faqat ichiga kirib bilish mumkin»²⁹, - degan xulosaga keladi.
Darhaqiqat, hayotning ichiga kirmaguncha, uning ichki ziddiyatlarini his qilmaguncha, bu olamning o’ziga xos sir-sinoatidan xabardor bo’lmaguncha uning mohiyatini yetarli darajada tushunib, anglab va unga aniq baho berib bo’lmaydi.
Hayot mohiyatini anglash, uni his qila olish, har bir kishining o’ziga xos intuitiv imkoniyatiga, quvvai hofizasiga, shavqu shuuriga bog’liq bo’ladi. Ana shu holatdan kelib chiqib Gadamer «tarixshunos bir muallif asarini o’rganar ekan, tarixiy hodisani talqin qilar ekan, o’rganuvchining tasavvuri, mulohazalari doimo asar mazmuni­ni, ruhiyatini aynan aks ettira olmaydi. Talqin qiluvchi tarixiy vaziyatga kirish uchun o’zligini bir oz unutishi lozim hamda matnning o’ziga xosligini tasavvur qilishi zarur, shunda talqinchi uchun yangi qirralar ochiladi»³⁰, degan g’oyani ilgari suradi. Demak, tadqiqotchi har qanday tarixiy manba ustida ishlar ekan, o’z tasavvurlari va tafakkur tarzidan tashqari ayni ana shu matnning ich-ichiga kirib borishi, uning tagzaminini, butun yashirin qatlarini ochishi, kashf etishi va uning dunyosida yashamog’i lozim. SHundagina tarix­ning umumiy tafsilotlariga o’ralashib qolmasdan, uning ich-ichiga chuqurroq kirib borishi, uning falsafiy-mantiqiy mohiyatini kengroq kashf etishi mumkin bo’ladi.
Umuman olganda har qanday manba mohiyati va ko’lami­ni intuitsiya orqali talqin etish, uni his etish alohida qobiliyat hisoblanadi. Bu, ayniqsa, badiiy ijod namoyandalarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Deylik, atoqli shoir Erkin Vohidovning Gyotening «Faust» asari, S.Eseninning «Fors taronalari» turkumidagi she’rlari tarjimasida yuksak va takrorlanmas badiiy mahorat bilan birga ayni ana shu intuitiv qobiliyatning noyob imkoniyatlari ko’zga yaqqol tashlanadi.
Mutaxassislarning fikricha, E. Vohidov «Faust»ning rus tilidagi sakkiz xil tarjimasini (she’riy va nasriy tarjimalarni) o’rganib, ularni bir-biriga qiyoslab, rus tilidan o’zbek tiliga tarjima qilgan. Intuitiv qobiliyat va his qila olish imkoniyatining kuchi shundaki, o’zbek tilidagi «Faust» tarjimasi barcha rus tilidagilardan ko’ra asl nusxaga – nemis tilidagi variantiga juda yaqin ekan. Xuddi shunday yesenin she’rlarini o’qigan kishi uning tarjima asari ekanligini unutib, tabiiy, o’zbek tilida yozilganday qabul qiladi.
Ana shu har ikki holat asarlar mualliflari bilan tarjimon quvvai hofizasining, badiiy-falsafiy tafak­kur qudratining naqadar hamohang ekanligidan qat’i nazar, turli davrlarda yashagan, bir-birini ko’rmagan, bilmagan ijodkorlarning qalb tug’yonlari, ruhiy olamining intuitiv imkoniyatlar orqali naqadar yaqinlashganini, bir-biriga mos tushganligini ko’rsatadi.
Hozirgi zamon fanida intuitsiyaning o’ziga xos roli, uning fenomenologik imkoniyatlari birmuncha tadqiq etilgan. Bu intuitsiyaning bevosita ijtimoiy voqelik va tarixiy jarayonlarning borishini oldindan bashorat qilish vositasi sifatida o’zini namoyon etish jarayonini o’rganish bilan bog’liq bo’lgan tadqiqotlar tizimidir.
Ilmiy bilishda intuitsiyaning o’rni, hissiy va mantiqiy bilishning o’zaro doimiy ta’siri orqali ular bir-birini to’ldirib turadigan hodisa sifatida talqin eti­ladi. U uzluksiz jarayon va inson-tadqiqotchi imkoniyat- larining o’ziga xos ko’rinishidir. Bu hol, ayniqsa, o’tmishni tushunish, uni anglashda alohida ahamiyatga ega.
Intuitiv bilish bevosita butun insoniyat tarixini bilishning o’ziga xos sharti, hissiy va mantiqiy tafak­kurning mohiyati shaklida vujudga keladi. Natijada bun­day bilish jarayoni hissiyot va voqelikni uyg’unlashti- ruvchi kuchga, jarayonlar mohiyatini mumkin qadar aniqroq his etishdek murakkab ruhiy hodisaga yoki A. Eyn­shteyn iborasi bilan aytganda, «Bu keng miqyosli o’yin samarali fikrlashning amaliy qirralariga aylanadi».
Gadamer tarixni tushunish, tarixni falsafiy ang­lash xususida gapirar ekan, «Tarixiy germenevtika qo’llanilishi kerak. Hamma dastlabki fikrlar olib tashlanishi zarur, bu eng umumiy talabdir»³¹, degan fikrni ilga­ri suradi. Demak, tarixni tushunishda o’sha davrda yasha­gan odamlarning tafakkur tarzi, turmushi, aqidalari, taomillarini chuqur o’rganmoq lozim. Chunki ana shu unsurlar ularning yaxlitligini, borligini va mavjudligini tashkil qiladi.
Har bir tarixiy davr ayni ana shu davr odamlari dunyoqarashining mahsulidir. Bu dunyoqarash jamiyatning ij­timoiy mohiyatini o’zida mujassam etadi. Tarixiy jara­yon talqin etilganda ayni ana shu imkoniyatlar va omillar alohida inobatga olinmog’i lozim. Demak, tadqiqotchi inson orqali ijtimoiy mohiyat, ijtimoiy hayot mazmu­ni tadqiqotchisiga aylanmog’i kerak. Ayni ana shu urf-odatlar, turmush tarzi jamiyat ma’naviy-ruhiy olamini belgilaydi. Tadqiqotchi ijtimoiy hayot mohiyatiga kirib borishi, uning ruhiy kengliklari qatlarini ochishi, tilsimini kashf etmog’i kerak. Har qanday manba, xabar, hujjat yoki matn bilan ishlashda uning to’g’ri-noto’g’riligi, salbiy yoki ijobiyligi, qanday manfaatlar yo’lida yaratilganligiga alohida e’tibor bermog’i lozim.
Qaysidir tarixiy bosqich o’rganilayotganda tadqiqotchi o’tmishning xuddi ana shu bosqichida yashagan odamlarning tarixiy vaziyatini anglashni, ularning aqidalarini, tamoyillarini, qarashlari va ruhiyatini bilmog’i hamda uning ichida yashamog’i lozim. Boshqacha qilib aytganda, «Haqiqatga tadqiqotchi «matn» orqali doimiy «muloqot» olib borish yo’li bilan, bugungi dunyo bilan tarixiy dunyoning doimiy muloqoti orqali erishmog’i kerak»³².
Nemis faylasufi Edmund Gusserlning fenomenolo­gik falsafasida aqliy intuitsiya tushunchasi ustuvorlik qiladi. Jumladan, u har qanday his qilish qobiliyatini aql-idrok orqali amalga oshirishni, mohiyatga asoslan­gan jarayon ekanligini aytadi. Natijada, «intuitsiya bu ilohiy his-tuyg’u, qalb ovozi emas, balki aql ovozidir»³³ degan xulosaga keladi. Bizningcha, bunday ta’rif va yondashuv ko’pincha ilmiy tadqiqot ishlarida, xususan, tarix­ni anglash, tushunish va ifoda etishda yana ham ko’proq qo’l keladi va aniq xulosalar chiqarishga yordam beradi. Zotan, har qanday fan aql orqali namoyon bo’ladigan fikr, mulohaza, mushohada natijasidir. Jumladan, o’tmish haqidagi tasavvurlar aql orqali quyuqlashib, yaxlit mohiyat kasb etadi. Yuzaki va siyqa qarashlardan farqli holda o’z ilmiy asosi va nazariy isbotini topadi. Darhaqiqat, ong keng miqyosli, ziddiyatli va rang-barang olam, har qanday ong tushunchalar va tasavvurlar jamuljami. Uning tayanchi esa yolg’iz aql, idrok. Aqlga tayangan, idrok ustuvor bo’lgan onggina o’zining ma’rifiy qudratini, fikriy salohiyatini to’la namoyon eta oladi. Aqlga tayanmagan har qanday ong zararli va g’ayriinsoniydir. Ana shu holat­dan kelib chiqib Gusserl’ masalaning to’rt jihatiga alohida e’tibor beradi:

• 
  fikrlar go’zalligi va mukammalligi;
  
• 
  fikrlarning o’zaro aloqadorligi, uzviyligi va o’zaro hamkorligi;
  

fikrlarning mohiyati va ularning mantiqiy tushun­chalar orqali aks ettirilishi;
mazkur fikrlar oqimini o’rganuvchi fenomenolog olimning his-tuyg’ulari. Bu his-tuyg’ularning fikrlar oqimiga ta’sir qilishi³⁴.
Ko’rinib turibdiki, Gusserl’ falsafasida har qanday intuitsiya, his-tuyg’u aqlga tayanadi va u asosli fikrlash, jo’yali xulosalar chiqarish imkonini beradi. Tarixni o’rganish, insoniyat o’tmishini tadqiq etishga feno­menolog yondashuv har bir davr fenomenini, o’sha davr odamlarining o’ziga xosligini va yaxlit qiyofasini o’rgaiishni taqozo etadi.
Hozirgi zamon tarixni anglash hodisasi falsafiy germenevtikaning ana shunday keng miqyosli, inson olami orqali u yashagan davrga baho berish, uni talqin etish va yetarli xulosalar chiqarish imkonini beradi. Falsafadagi tushunishdan oldingi anglash holati tarixni o’rganishdan oldin o’sha o’rganiladigan davr tarixi to’g’risida bir­muncha to’laroq hayotiy, tarixiy, ilmiy tayyorgarlikka ega bo’lish, ma’lum bir tushunchaga asoslanib, tadqiq etish orqali intuitiv talqin etish va tushuntirish imkoniyatlaridan keng foydalanishda ham alohida ahamiyatga ega. Bu bevosita tarixiy-falsafiy tafakkur taraqqiyotining o’ziga xos oqimi sifatida o’zining yangidan-yangi imkoniyatlarini ko’rsatmoqda.

1^ А. Тойнби. Постижении истории. М., стр. 72.

2^ А. Тойнби. Постижении истории. М., стр. 72.

3^ А. Ивин. Философия истории. М, “Гардарики”, стр. 16-17.

4^ А. Тойнби. Постижении истории. М., стр. 69.

5^ К. Поппер. Нищета историцизма. М.. «Прогресс», 1993, стр. 37.

6^ П. Шоню. Во что я верю. М., 1996, стр. 27.

7^ С. Йулдошев, М. Усмонов, Р. Каримов ва бошқалар. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. Т., «Шарқ», 2002, 229-бет.

8^ С. Йулдошев, М. Усмонов, Р. Каримов ва бошқалар. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. Т., «Шарқ», 2002, 229-бет.

9^ С. Йулдошев, М. Усмонов, Р. Каримов ва бошқалар. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. Т., «Шарқ», 2002, 231-бет.

10^ О. Шпенглер. Закат Европы. М.. 1992, стр. 114.

11^ О. Шпенглер. Закат Европы. М.. 1992, стр. 20.

12^ О. Шпенглер. Закат Европы. М.. 1992, стр. 385.

13^ А. Насафий. «Зибдатул-ҳақойиқ». Форсийдан Нажмиддин Комипов таржимаси, Т., «Маънавият». 1997, 5-бет.

14^ А. Ивин. «Философия истории». М„ «Гардарики», 2000, стр. 34.

15^ К. Ясперс. Истоки истории и ее цель. Вып. 1, стр. 120.

16^ Ўша манба. 124-бет.

17^ К. Ясперс. Смысл и назначение истории. М, «Республика», 1994, стр. 32.

18^ К. Ясперс. Истоки истории и ее цель. Вып. 1, стр. 63.

19^К. Ясперс. Истоки истории и ее цель. Вып. 1, стр. 108.

20^ К. Ясперс. Истоки истории и ее цель. Вып. 1, стр. 129.

21^ К. Ясперс. Истоки истории и ее цель. Вып. 1, стр. 38

22^ А. Ивин. Философия истории. М., «Гардарики», 2000, стр. 33-34.

23^ А. Иван. Философия истории. М., «Гардарики», 2000, стр. 33-34.

24^ К. Ясперс. Истоки истории и ее цель. Вып. 2, стр. 16.

25^ Ўша манба. 17-бет.

26^ Г. Гадамер. Истина и метод. М., 1988, стр. 9.

27^ С. Йўлдошев, М. Усмонов, Р. Каримов ва бошқалар. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. “Шарқ”, Т., 2002, 315-бет.

28^ С. Йўлдошев, М. Усмонов, Р. Каримов ва бошқалар. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. “Шарқ”, Т., 2002, 316-бет.

29^ Г. Гадамер. Истина и метод. М., 1988, стр. 304.

30^ С. Йўлдошев, М. Усмонов, Р. Каримов ва бошқалар. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. “Шарқ”, Т., 2002, 316-бет.

31^ Г. Гадамер. Истина и метод. М., 1988, стр. 9.

32^ С. Йўлдошев, М. Усмонов, Р. Каримов ва бошқалар. Янги ва энг янги Ғарбий Европа фалсафаси. Т., «Шарқ», 2002, 318-бет.

33^ С. Йўлдошев, М. Усмонов, Р. Каримов ва бошқалар. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. “Шарқ”, Т., 2002, 258-бет.

34^ С. Йўлдошев, М. Усмонов, Р. Каримов ва бошқалар. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. “Шарқ”, Т., 2002, 258-бет.