5-Mavzu; Yashash muhitlari va Ekologik omillar Reja: Asosiy ekologik omillarning xususiyatlari. Cheklovchi omillar. Yorug’likning organizmlarga ta’siri



Download 36,19 Kb.
bet7/8
Sana26.04.2022
Hajmi36,19 Kb.
#582972
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
5-semenar mavzu

2.7. Havo va edafik omillar.

Quruqlik - havo muhiti ekologik jihatdan murakkab yashash muhitidir. Havo zichligi past bo’lgani uchun tayanch bo’lib xizmat qila olmaydi. Shuning uchun bu muhitdagi organizmlar tanasini tutib turish uchun uz tayanch sistemasiga ega. O’simliklarda bu mexaniq to’qima bo’lsa, hayvonlarda qattiq skeletdir. Havo zichligining pastligi organizmlarning harakatini yengillashtiradi. Shuning uchun evolyutsiya jarayonida ko’pchilik organizmlarda uchish qobiliyati paydo bo’ladi. Quruqlikdagi hayvonlarning 75% uchish kobilyatiga ega. Havo zichligining pastligi quruqlikda bosimning ham pastligini ta’minlaydi. Balandlikka ko’tarilish bilan bosim kamayib boradi. Ko’pchilik hayvon va o’simliklar 6000m balandlikkacha tarqalgan. Bosimning pasayishi organizmning kislorod bilan ta’minlanishini susaytiradi. Umuman quruqlikdagi organizmlar suv organizmlariga nisbatan stenobat hisoblanadi.


Havoning tarkibi deyarli doimiy bo’lsada, undagi oz o’zgarishlar ham organizmlarga ta’sir qiladi. Havo tarkibidagi SO2 miqdori oz miqdorda o’zgarib turishi mumkin. Ayrim joylarda SO 2 miqdorining pasayishi o’simliklarda fotosintez jarayonini susaytiradi. SO2 miqdorining ko’payishi esa o’simliklarga zaharli ta’sir ko’rsatadi. Havoga turli xil zaharli qo’shimchalarning qo’shilishi, ayniqsa, organizmlarga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Bu qo’shimchalarga metan, oltingugurt oksidi, is gazi, azot oksidlari va xlorli birikmalar kiradi.
Yer ustki qatlamining xususiyatlari ham organizmlarga ta’sir ko’rsatadi va ular edafik omillar deb ataladi. Edafik omillarga tuproq xususiyatlari va joyning relyefi kiradi. Tuproq xususiyatlariga munosabatiga qarab o’simliklarni bir necha ekologik guruhlarga ajratish mumkin. Tuproq kislotaliligiga munosabatiga qarab quyidagi guruhlar farqlanadi.
1. Asidofil turlar - kislotali tuproqlarda o’sadigan o’simliklar (rN 6,7 dan past) (botqoq o’simliklari).
2. Neytrofil turlar - neytral tuproqda o’sadi (rN 6,7-7,0, ko’pchilik madaniy o’simliklar).
3. Bazifil turlar - ishqoriy tuproqda o’sadi (rN 7 dan yuqori).
4. Indifferent turlar - barcha tuproqlarda o’saveradi.
Bundan tashqari shur tuproqda o’sishga moslashgan turlar golofitlar, toshli tuproqlarda o’sadigan o’simliklar - petrofitlar, qumda o’sadigan o’simliklar - psammofitlar deyiladi.
Tuproq xususiyatlari hayvonlarga ham ta’sir ko’rsatadi. Ochiq joyda yashaydigan hayvonlar uchun tuproqning qattiqligi tez chopish uchun muhim ahamiyatga ega. Tuproqda uya kaziydigan hayvonlar uchun qattiq tuproqlar noqulaydir.
Tuproq xususiyatlaridan tashqari iqlim sharoitlari va ob - havo rganizmlarga ta’sir ko’rsatadi.
Tabiatning organizmni o’rab turgan va u bilan bevosita aloqada bo’ladigan qismi yashash muhiti deb ataladi. Har qanday organizm murakkab va o’zgaruvchan muhitda yashaydi va bu muhitning o’zgarishlariga o’z hayot faoliyatini moslashitirib boradi. Planetamizda tirik organizmlar 4 ta asosiy yashash muhitini egallab olganlar: suv, quruqlik-havo muhiti, tuproq va tirik organizm.
Organizmlarning yashash muhitiga moslashishi adaptatsiya deb ataladi. Organizmlarning adaptatsiyaga qobiliyatliligi - uning asosiy xususiyatlaridan biridir. Bunday xususiyat organizmning yashab qolishiga va ko’payishiga imkoniyat yaratib beradi. Organizmlarga Har doim yashash muhitidan turli omillar ta’sir etib turadi. Tashqi muhitning organizmga ta’sir qiluvchi xususiyatlari yoki elementlari ekologik omillar deyiladi. Ekologik omillar juda turli tuman bo’lib,ular organizm uchun zarur bo’lishi ham mumkin, zararli bo’lib ularning yashab qolishi va ko’payishiga to’sqinlik qilishi ham mumkin. Ekologik omillar 3 ta katta guruhga ajratiladi.
1. Abiotik omillar - o’lik tabiat omillari bo’lib, organizmga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Bularga harorat, yorug’lik, suvning sho’rligi, shamol, oqim, joyning relfi va hokazolar kiradi.

2. Biotik omillar - tirik organizmlarning bir-biriga ta’sir etish formasi. Har qanday organizmga Har doim boshqa organizmlar bevosita va bilvosita ta’sir ko’rsatib turadi.


3. Antropogen omillar-insoniyat jamiyati xo’jalik faoliyatining tirik organizmga ta’siri. Inson omili organizmga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qilishi mumkin, yoki yashash muhitini o’zgartirib bilvosita ta’siri qilishi mumkin. Hozirgi vaqtda butun yer sharining taqdiri antropogen omilga bog’liq bo’lib qoldi.

Download 36,19 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish