5-Mavzu. Tashkilotlar va ularni boshqarish

Departamentlash 
– bu bir-biriga yaqin bo‘lgan funksiya va bo‘limlardagi aosiy ishar 
ko‘rinishlarini guruhlashdir. Ular korxona hamma resurslarini samarali koordinatsiya qilish 
maqsadida tashkil etiladi.
Mehnatni gorizontal bo‘lish odatda funktsional buyum-soxa va malakaviy belgilar bo‘yicha 
olib boriladi.
Mehnatni funktsional bo‘lish
eng avvalo ishchilarni faoliyatlari bo‘yicha ixisoslashtirish 
asosida olib boriladi. Ushbu holda ayrim funksiyalar ajratilib ularni bajarish uchun muvofiq 
ishchilar ajratiladi.
Buyum-soxa belgisi bo‘yicha mehnatni bo‘lis
h
 
konkret mehnat operatsiyalarini bajarishda 
chegaralash va ixtisoslashtirish bilan bog‘liq. Masalan, qandaydir bitta buyumni sotadigan 
sotuvchini ixtisoslashtirish; slesarning murakkab mashinaning faqat bitta qismini ta’mirlashni 
amalgam oshirish va sh.k.
Mehnatni malakaviy bo‘lish
 
mehnat jarayoni ko‘rinishlarini aniqlashda ishning murakkabligi va 
uni bajarish uchun kerak bo‘lgan malakaga asoslanadi. Bunday holatda birirta yuqori malakali 
ishchi past malakali ishchi bajaradigan ishni bajarmaslik tamoyili buzilishi kerak emas. Ushbu 
tamoyilning buzilishi ish tannarhini oshirib inson resurslarini parchalanishiga olib keladi.
 Mehnat vertikal bo‘linish 
Tashkilotdagi ishlar ko‘p qismlarga bo‘lingani uchun, ishni yaxshi ketishini ta’minlash 
maqsadida kimdir guruh ishini koordinatsiya qilishi kerak. Ushbu holda birinchi navbatga 
tashkilotning hamma elementlari faoliyatini maqsadli yo‘naltirilgan tarzda koordinatsiya va 
integratsiyalash masalasi ko‘tariladi. Kimdir o‘ziga bo‘ysunuvchi xodimlar vazifalarini aniqlash, 
tashkilot tuzilmasi va zvenolarini ishini nazorat qilish, koordinatsiya va tashkil etishni o‘z 
zimmasiga olishi kerak. Bunday ishda albatta ikki moment mavjud bo‘ladi: intellectual (echimni 
tayyorlash va qabul qilish) va erkinlik (hayotga tadbiq etish).
Eng murakkabi boshqaruv echimini hayotga tadbiq etishdek mehnat faoliyati bo‘lib hisoblanadi. 
Bu avvalo boshqaruv ishlarining turli-xilligi va ko‘pligi bilan shartlanadi. Ana shu ishlarni 
tartibga keltirish uchun obe’ktlar bo‘yicha klassifikatsiyalanadigan, boshqaruv ta’siri yo‘nalishi, 
mehnat jarayoni bosqichlariga oid ayrim funksiyalarni bajarilishini ma’lum tizimga keltirib olish 
kerak.
Mehnatni vertikal bo‘lish quyidagi yo‘llanmalarga olib boriladi: 
Umumiy rahbarlik – hayotga tashkilot faoliyatining eng asosiy istiqbolli yo‘nalishlarini 
ishlab chiqish va tadbiq etish. 
Texnologik boshqaruv – progressive texnologiyani ishlab chiqish va tadbiq etish. Bu 
boshqaruvning zamonaviy usullari, ishlab chiqarishni kompleks mehanizatsiyasi va 
avtomatlashtirish asosida ishlab chiqarish jarayonlarini ratsionalizatsiyalash bo‘lib hisoblanadi.
Iqtisodiy boshqaruv – tashkilot iqtisodiy faoliyatini strategik va taktik rejalashtirish, tahlil 
etish, ho‘jalik hisobida ishlashga o‘tish va uni rentable holatda ishlashini ta’minlash.
Operativ boshqaruv – operativ rejalarni tuzish va mikrojamoa hamda ayrim ish 
bajaruvchilarga etkazish, ish bajaruvchilarni ish o‘rinlariga joylashtirish va ularni ishlash qonun-
qoidalari bilan tanishtirish, ishlab chiqarish jarayonining borishini doimiy nazorat qilib boorish.
Personalni (xodimni) boshqarish – tashkilot mehnat resurslarini tanlash, joy-joyiga 
qo‘yish va rivojlantirish.
Shunday qilib, tashkilotda mehnatni bo‘lish (taqsimlashning) ikkita ichki shakli mavjud. 
Birinchisi mehnatni umumiy faoliyat qismini tashkil etuvchi qismlar ya’ni, mehnatni gorizontal 
bo‘linishi. Ikkinchisi vertical bo‘lib harakatning o‘zidan kelib chiquvchi faoliyatini 
koordinatsiyalash. Boshqa odamlar ishini koordinatsiya qilish boshqaruv mazmunini anglatadi.