5-mavzu. Tarix wqitishning tashkiliy shakllari. Dars, uning turlari va tuzilishi. Reja

Darsni tayёrlash va wtkazish. Zamonaviy darsga quyilaёtgan yuksak talablar wqituvchini har bir darsga juda va puxta wylab tayёrlanishga majbur qiladi. Har bir darsga puxta tayёrlanishning sababi wkuvchilar tarkibining wzgaraёtganligi, akseleratciya jaraёnlarining kuchayuvi, informaciyalarning “sel”dek oqib kelaёtganligi, turli mafkuraviy poligonlarning paydo bwlaёtganligi, ish sharoitlarining ham wzgaraёtganligi, talimda yangi innovacion va axborot texnologiyalaridan keng foydalanilaёtganligidadir. Ammo, wqituvchining har bir alohida darsga tayёrlanish, uning wz wkuv ishiga tayёrlanish tizimining bir qismi, xolos.
Bu tizim: 1) wqituvchining wz predmeti bwyicha DTS wzlashtirish; 2) wquv dasturining har bir mavzusiga tayёrlanish; 3) har bir darsga tayёrlanishni ichiga oladi.
Har bir alohida darsga tayёrlanishda wqituvchi quyidagi ishlarni amalga oshiradi: mavzuni aniqlaydi va dars vazifalarini konkretlashtiradi;
Wquv materiali mazmunini ajratadi va uni didaktik jihatdan ishlab chiqadi(etakchi tushuncha, qonuniyat, fakt va amaliy malumotlarni ajratadi); ilgari wrganilgan bilan boǵlanishni, mazmunni joylashtirish mantiqini nazarda tutadi;
Wquvchilarning wquv- bilish faoliyatlari xarakterini aniqlaydi, yani qanday kwnikma va malakalar shakllanishini, reproduktiv va izlanish faoliyati, mustaqil ish va wqituvchining roli wrtasidagi nisbat qanday bwlishini wylab quyadi. Shu shakllarni ishlab chiqadi, dars qismlarini ajratadi.
Wqitish metodlari: masala, mashq, muammoli savollar, topshiriqlarni tanlaydi va aniqlaydi. Wqitishning TV tanlaydi va tekshiradi.
Butun dars jaraёnini rejalashtiradi.
Yaxshi tayёrlangan darsni yana uyushgan holda aniq va samarali wtkaza bilish ham kerak. Bunda quyilagi qoidalarga amal qilish lozim:
1) darsni aniq va uyushgan holda boshlash, buning uchun esa darsga hamma narsa oldindan tayёrlangan bwlishi kerak;
2) wquvchilar etiborini dars mazmuniga qarata bilish va uni butun dars davomida wquchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirib saqlay bilish.
3) darsda vaqtdan oqilona foydalanish;
4) wz hatti – harakatini kuzatish. Ǵoyaviy etiqod, yuksak ahloqiylik va madaniyat, gapirish va talab qilish, raǵbatlantirish, wkuvchilarga murojaat qilish uslubi bularning barchasi wqituvchi faoliyatining uslubini belgilaydi, hamda wkuvchilarning zwr berib ishlashi ёki wta emocional qwǵoluvchanligini istisno qiladi.
5) darsda tadbirkorlikni namoyish qilish yuzaga kelgan sharoitni darsni wtkazish sharoitlaridagi wzgarishlarni hisobga olish zarur.
Wrta talim va wrta maxsus talim tizimida tarix kursi oldiga qwyilgan talim-tarbiya vazifalarini amalga oshirishning eng muhim shartlaridan biri har bir darsning talim-tarbiya vazifalarini, shuningdek, uning boshqa darslar sistemasida tutgan wrnini aniq belgilash va shu vazifalarni amalga oshirishdan iboratdir. Lekin har qanday tarbiyaviy vazifani ham, bir ёki bir necha darsda ёki sinfdan tashqari mashǵulotlarda wtkaziladigan ayrim tadbirlar vositasida batamom mukammal hal qilib bwlmaydi.
Har bir tarix darsida va darsdan tashqari mashǵulotlarda tarix wqitish oldiga qwyilgan ǵoyaviy va tarbiyaviy vazifalarning qandaydir bir elementi amalga oshiriladi. Shuning uchun ham wqituvchi har bir tarix darsiga tayёrlanishda bu dars oldin wtilgan darslarning davomi, bu darsda hal qilinishi kerak bwlgan talim-tarbiya vazifalari esa oldingi ёki kelgusi darslarda bajariladigan talim va tarbiya vazifalarining ajralmas bir tarkibiy qismi ekanligini unutmasligi kerak.
Ilmiy dunёqarashniig asosini tashkil etuvchi muhim tushunchalarni wquvchilar asta-sekinlik bilan, bir qancha darslar davomida wzlashtirib boradi, yangi tushunchalar keyingi dars materiallari asosida konkretlashib, yangi mazmun bilan boyiydi. Keyingi dars wquvchilarning avvalgi darslarda olgan bilimi, orttirgan malakalarini kengaytiradi, ularda yangi tushunchalar hosil qiladi. Wquvchilar tarixiy jaraёnlarni keng va chuqurroq tushunadigan bwlib boradi.
Wqituvchi har bir navbatdagi darsni rejalashtirar ekan, butun tarix kursining bir qismi bwlgan bu darsda talim va tarbiya vazifalarining qaysi bwlagi ёki elementi qay darajada, qanday materiallar asosida va qaysi tomonini hal qilishi, wquvchilarni qanday umumiy xulosalarga olib kelishi, qanday tarixiy tushunchalarni aniqlashi ёki kengaytirishi, qanday yangi ǵoyalar tushuntirilishi, ularni qay tarzda tanishtirishi kerakligini puxta wylab olishi zarur.
Wqituvchi butun tarix kursining talim-tarbiya vazifalarini ayrim mavzularning talim-tarbiya vazifalari bilan boǵlab rejalashtirmoǵi kerak. Mavzular bwyicha rejalashtirish mavzularni wqitishning metodik sistemasini ishlab chiqishga ёrdam beradi. Mavzular bwyicha rejalashtirganda har bir mavzuning butun tarix kursida tutgan wrni va roli aniqlab olinadi.
Har bir darsning talim-tarbiya vazifalari wz-wzidan emas, balki wqituvchining ongli va rejali ishi asosidagina muvaffaqiyatli amalga oshiriluvi mumkin. Wqituvchi darsga tayёrlanaёtganda wquv dasturining hajmi va mazmunini hisobga olib material tanlaydi, dastur va darslik asosida dars rejasini tuzadi, materialni joylashtiradi va uni baёn qilishda hujjat va boshqa kwrsatmali qurollardan foydalanish metodlarini belgilaydi.
Ammo, bu ishlar wqituvchi darsning asosiy ǵoyasini, undan kwzlanaёtgan talim-tarbiya vazifalarini, darsda nimaga erishish, wquvchilarda qanday tasavvur va tushuncha xosil qilish kerakligini aniq va twǵri hal qilgan taqdirdagina wqituvchi kwzlangan maqsadga erishishi mumkin. Darsning bosh ǵoyasi va uning tarbiyaviy vazifalari twǵri va aniq belgilanmay wtkazilgan dars dasturida kwrsatilgan faktlarni tasodifan, shunchaki sanab wtishdan iborat bwlib qoladi.
Material tanlash va uni izchillik bilan joylashtirish, darsda qwllaniladigan butun didaktik usullar va metodik vositalarning hammasi darsning bosh ǵoyasiga, uning talim va tarbiya vazifalarini hal etish maqsadiga bwysundirilishi kerak. Shuning uchun ham har bir darsning bosh ǵoyasi va uning talim-tarbiya vazifalarini aniqlash wqituvchining darsga tayёrlanishida eng muxim bosqichni tashkil qiladi.
Tarix darsiga tayёrlanishning bu muhim bosqichi eng masuliyatli bwlishi bilan birga, ishning eng qiyin tomoni hamdir.
Tarix darslarining bosh ǵoyasini, uning talim-tarbiya vazifalarini aniq belgilash, ayniqsa, ёsh, tajribasiz wqituvchilar uchun qiyin kwchadi. Ular kwpincha darsning talimiy vazifalari bilan tarbiyaviy vazifalarini aniq ajrata olmay, ularning birini ikkinchisi bilan aralashtirib yuboradilar ёki konkret dars materialini, uning mazmunini xisobga olmay, tarbiyaviy vazifalarni umumiy ravishda belgilash bilan cheklanib qwya qoladilar. Bunday wqituvchilardan kwpincha - shu darsingizda qanday muhim tarbiyaviy vazifalarni hal qilishingiz kerak edi, - degan savolga,- wquvchilarni milliy ruhda tarbiyalashni kwzda tutdim,— degan mazmundagi umumiy javob olinadi.
Tekshirib kwrilganda, mavzularning ǵoyaviy mazmuni va talim-tarbiya vazifalarini ochib berishga ojizlik qilgan bu talabalarning kwpchiligi wrta talim va wrta maxsus talim tizimida tarixdan dars beruvchi wqituvchilar ekanligi aniqlandi. Ayni vaqtda ularga tarix wqitish metodikasining nazariy qismi ham wtilgan edi.
Kwp yillik pedagogik amaliёt tajribasi shuni kwrsatadiki, wqituvchilar uchun darslarning maqsadini, talim-tarbiya vazifalarini belgilash eng muhim, masuliyatli ish bwlish bilan birga, chuqur bilim, malaka va mahoratni talab qiladigan juda murakkab ishdir. Binobarin, yuqori malakali tarix wqituvchilarini tayёrlashda bu muhim masalaga alohida etibor berish talab qilinadi.
Endi mazkur uchala mavzuni wqitishdan kuzatilgan maqsadlar va talim-tarbiyaviy vazifalarni, ular mazmunidagi umumiyliklar bilan wziga
Avvalo shuni aytish kerakki, tarix darslarining ǵoyaviy mazmuni, talim-tarbiya vazifalari tarix programmasida berilgan material mazmuniga qarab belgilanadi.
Wqituvchi darsda tarixiy voqealar va ayrim faktlarni baёn qilar ekan wquvchilar uchun ularni bilishning qanday ahamiyati borligini jiddiy wylab kwrishi, eng muxim va xarakterli tarixiy faktlarni ayniqsa kengroq qilib gapirib va tahlil_; qilib berishi, voqealarning mohiyati, uning qonuniyatlari va tarixiy ahamiyatini ochib kwrsatishi lozim.
Tarix darslarining asosiy mazmunini tashkil etuvchi tarixiy voqeaning mohiyatini, uni keltirib chiqargan sabablarini, uning qonuniyatlari, ahamiyati va natijalarini chuqur wrganish asosidagina darsning ǵoyaviy mazmunini, talim-tarbiya vazifalarini twǵri va aniq belgilash mumkin.
Wqituvchi tarix darsining mazmuni, talim-tarbiyaviy vazifalarini belgilashda tarixiy asarlar va davlat hujjatlariga asoslanib ish kwrishi kerak. Davlat hujjatlari tarix wqitishning nazariy va metodologik asosini tashkil etadi.
Asarlar yuqoridagi namunalarda keltirilganidek, bazi mavzularnigina emas, balki butun tarix kursining mazmuni, talim-tarbiya vazifalarini belgilashda wqituvchi uchun asosiy metodologik manba bwlib xizmat qiladi. Shuningdek, darsda ulardan foydalanish wqitishning ǵoyaviy, ilmiy-nazariy saviyasini oshirishga ёrdam beradi. Mavzuni zamonaga boǵlab wrganish uning mazmunini chuqurroq anglab olishga ёrdam beradi, mavzuni wrganishga kwproq qiziqtiradi, uni aktuallashtiradi, darsning talim-tarbiyaviy ahamiyatini oshiradi.
Tarixni hozirgi zamon bilan boǵlash uchun avvalo, butun kishilik jamiyati tarixini ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiёti va almashinib turishi muqarrar ekanligi haqidagi baёn qili, tarix darslarining ǵoyaviy mazmuni talim-tarbiya vazifalarini belgilashda tarix wquv dasturining uqtirish xati ham katta ahamiyatga egadir. Bu xatda tarix kursining talim-tarbiyadagi roli, vazifalari va mazmuni aniq kwrsatib berilgan. Shuning uchun ham har bir darsga tayёrlanishda DTS va wquv dasturining uqtirish xatidagi kwrsatmalar nazarda tutiladi.
Tarixdan metodik qwllanmalar hamda maxsus metodik adabiёtlar ham katta rol wynaydi. Wqituvchi tarix darslarining talim-tarbiya vazifalarini belgilashda albatta ulardan foydalanishi kerak.
Twǵri, tarixning hamma bwlimlari bwyicha ham darslarning talim-tarbiya vazifalarini aniq belgilab olishga ёrdam beruvchi kwrsatmani topish qiyin. Shuning uchun bu sohada har bir wqituvchi shaxsan wz tajribasi, ijodiga tayanishi kerak bwladi.
Darsga puxta tayёrgarlik kwrish, uning talim-tarbiya vazifalarini twǵri va aniq belgilab uyǵunlashtirib olib borishning wzi kifoya qilmaydi. Muhim metodik vosita - darsda talim-tarbiyani uyǵunlashtirib borishga ёrdam beradigan metod va vositalardan twǵri, wrinli foydalana bilishdir.
Tarix wqitishda talim bilan tarbiyani uyǵunlashtirib borishga ёrdam beradigan metod va vositalar nimalardan iborat?
Tarix bilimlarining tarbiyaviy tasiri shu bilimlarning qay daraja tarixiy faktlarga asoslanganligi va ularni darsda ishonchli hamda emocional tarzda ochib berilishiga boǵliqdir. Wquvchilar tarixiy faktlarning twǵriligini tushunib borishlari va faktlar asosida chiqarilgan xulosalar ular uchun ishonchli bwlmoǵi lozim. Shuningdek, wquvchilar baёn etilgan faktlarning shu jihatdan twǵriligiga komil ishonch hosil qilishlari ham zarur.
Tarix wqitishning muhim vazifasi — tarixiy hodisalarga berilgan ilmiy baholarni va wrganilaёtgan material yuzasidan chiqarilgan boshqa xulosalarni wkuvchilarga ishonarli qilib tushuntirib berishdan iboratdir. Manosini yaxshi tushunmasdan ёdlab olingan xulosalar wquvchilar uchun ishonarli bwlmaydi, tafakkur bilan, emocional kechinmalar natijasida, tushunib, bi-lib olingan xulosalar ishonarli bwladi.
Tarix ilmi wquvchilarning tarixiy faktlarga, xalqlarning faoliyatiga, ijtimoiy sinflarning namoyandalariga, ijtimoiy ideologiya va shu kabilarga emocional munosabatini uyǵotadi. Tarixiy bilimlarni wzlashtirishning emocionalligi bilimlarning puxta egallanishida, tarixga qiziqishni oshirishda, tarixiy faktlarni tahlil qilish va umumlashtirishda, bu bilimni wrganishda, umuman wquvchilarning faolligini kuchaytirishda muhim wrin tutadi.
Wqituvchi tarix fanining bugungi kun talablari va wrta talim va wrta maxsus talim tizimida tarix kursining maqsad, vazifalariga javob beradigan eng muhim tarixiy faktlarni tanlay bilishi, ularni wquvchilar ongiga jonli va obrazli qilib etkaza bilishi lozim. Wquvchilar kwz wngida wtmish va hozirgi zamon voqealari twǵrisida jonli va ёrqin tasavvur hosil qila bilish, ularda his-tuyǵu uyǵotish, ijtimoiy haёtning yaxlit manzarasini gavdalantirish, bilimlarni ongli va puxta wzlashtirishning muhim shartlaridandir. Shunga erishish kerakki, har bir ayrim va hatto qisqacha baёn qilingan tarixiy fakt, har bir geografik nom va shaxslarning faoliyati ham aniq obrazlar ёrdamida wrganiladigan bwlsin. Obrazli tasvir, obrazli baёn wquvchilar bilimining ilmiy va puxta bwlish shartlaridan biridir.
Wrta talim va wrta maxsus talim tizimida tarix kursining maqsadi, talim-tarbiyaviy vazifalari va mazmunini bilish tashkiliy formasi uchun tarix wqitishning ilmiy asoslarini egallab olishning wzi kifoya qilmaydi. Tarix kursini wqitish, uni wquvchilarning wrganishi ham darsda va
darsdan tashqaridagi mashǵulotlarda ham davom etadi. Wrta talim va wrta maxsus talim tizimida talim-tarbiya ishlarining asosiy tashkiliy formasi darsdir. Zotan, tarix darslari tizimida har bir darsning
tutgan wrni va ahamiyatini twǵri belgilash, darsning ilmiyligi
va ǵoyaviyligini taminlash, bilish qonuniyatlari va maqsadga
muvofiq wquv shakllari hamda wquvchilarning wquv ishini turi
tashkil etishga ёrdam beradigan, unga mos pedagogik jaraёnni
ilmiy asosda tashkil etish alohida ahamiyatga egadir. Tarix darslarini turlarga bwlish muammosi tarix wqitish metodikasi taraqqiёtining bosqichlarida metodistlar tomonidan turlicha hal etib kelindi.
Darslarni turlarga bwlish masalasida ikki asosiy ywnalish mavjud edi: birinchi ywnalish tarafdorlari wqitish jaraёnining qonuniyatlariga asoslanib, darslarni turlarga ajratadilar. Ularning fikricha, darslarni turlarga bwlishda, ularga xarakteristika berishda kwproq wrta talim va wrta maxsus talim tizimida tarix kursi mazmunini wzlashtirish jaraёnining u ёki bu zvenosiga asoslaniladi. Darslarni turlarga bwlishning bu principini S.V.Ivanov birmuncha twla ishlab chiqqan edi.
Ikkinchi ywnalishning vakillaridan biri I.N.Kazancevdir. U dars turlari klassifikaciyasiga asosan darsni wtkazish usullarini asos qilib oladi. Tarix wqitish metodikasi sohasida prof. V.N.Bernadskiy ham tarix darslari klassifikaciyasiga metodik usullarni asos qilib oladi va tarix darslarini quyidagi turlarga bwladi: wrta talim va wrta maxsus talim tizimida maruzasi, hikoya qilib berish darsi, tarixiy hujjatlarni tahlil qilish, badiiy adabiёtlardan foydalanish darsi, wquvchilarning maruzalariga asoslangan dars, prezident asarlarini wqish va tahlil qilish darsi, kino darsi, ekskursiya materiallari asosida wtkaziladigan darslar va hokazo. Shuningdek, V.N.Bernadskiy turli usullar ёrdamida wtkaziladigan umumlashtiruvchi takrorlash darslarini ham alohida guruhlarga bwladi. Biroq, A.A.Vaginning wsha asarida asosli ravishda takidlanishicha, dars turlari klassifikaciyasiga, dars wtkazishning metodik usullarini asos qilib olib bwlmaydi. Chunki dars wtkazish metodi ham, dars turlari ham uning mazmuni va talim qonuniyatlari bilan belgilanadi, tanlangan wqitish metodi va dars tipi wz navbatida uning ǵoyaviy mazmuni, talim-tarbiya vazifalarini ado qilishga xizmat etadi. Shunga qaramay V.N.Bernadskiy tomonidan tavsiya qilingan dars turlari, wsha davr uchun juda katta ahamiyatga ega bwldi, negaki, tarix darslarini xilma-xil strukturada wtkazish mumkinligini kwrsatib berdi.
Ammo 60—70- yillarning boshlarida yaratilgan tarix darsliklarining faktik materiallar bilan haddan tashqari twldirib yuborilganligi hamda ularda metodik kwrsatmalar ywqligi darsda wquvchilarning bilish faolligini va mustaqilligini oshirishga, ularda zarur kwnikma va malakalar hosil qilishga katta twsqinlik qilar edi. Darsliklarda twlib-toshib turgan faktik materiallardan wqituvchi dars davomida arang foydalanib ulgurar edi. Dars vaqti wtgan mavzuni swrash, yangi temani baёn etish, mustahkamlash va uyga vazifa berishga etardi, xolos. Xullas, talimning hamma jaraёnlari shoshma-shosharlik bilan wtardn. Wquvchilarning materialni puxta wzlash-tirishni va malaka hosil qilishning muhim manbai va vositasi bwlgan hujjatlar va kwrsatmali qurollar ustida olib boriladigan mustaqil ishlarni qilishga vaqt etishmas edi. Ayni vaqtda wquvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish uchun zarur qwllanmalar va tarixiy hujjatlardan iborat twplamlarning etarli emasligi, darsliklarning metodik kwrsatmalarida savol va topshiriqlar berilmasligi ham darsda wquvchilarning aqliy faoliyatini faollashtirish, mustaqilligini wstirish ishini qiyinlashtirar edi. Buning ustiga 40-yildan to 50-yillarning boshlarigacha, tarix darslari turlari problemasi ustida maxsus tadqiqot ishlari olib borilmadi. Hattoki, tarix wqitish metodikasidan nashr etilgan qwllanmalarda ham dars turlari masalasi maxsus muammo qilib qwyilmadi.
Ammo shunday sharoitda ham, fanlarni wqitish, jumladan tarix wqitish sohasida qwlga kiritilgan progressiv metod va usullardan, xilma-xil dars turlaridan ilǵor wqituvchilar muvaffaqiyatli ravishda foydalanib keldi. Ular shablonga aylanib qolgan «aralash» dars turidan shunchaki foydalanmay unga ijodiy ёndashdilar. Ilǵor wqituvchilar va metodist olimlar wrta talim va wrta maxsus talim tizimida tarix wqitishdagi nuqsonlarni bartaraf qilish ywllarini izlay boshladilar.
Wzligini anglashga intilgan har bir xalq wtmishini bilishi zarur. Tarixni wrganish umuminsoniy qadriyatlarning mohiyatini anglab etish uchun, barcha xalqlarning umumjahon tarixiy jaraёnida qatnashib, jahon madaniyati hazinasiga qay darajada hissa qwshganligini bilish uchun ham muhimdir.
Ёshlarni tarixdan oladigan bilimlarini takomillashtirishning usullari turlichadir. Jumladan tarix wqitish samaradorligini oshiradigan vositalardan biri darsda arxiv materiallaridan foydalanishdir. Dars wquv jaraёnining asosiy bwǵini sifatida ёshlarga fan asoslarini wrgatishda muhim wrin tutadi.
Metodist P.S.Leybengrub talimning asosiy tashkiliy formasi bwlgan dars tuzilishi jihatidan tor sxemaga, qatiy bir qolipga tushib qolganligi tarix wqitish oldiga qwyilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishni qiyinlashtiraёtganini, ayni vaqtda bu hol wqitishda har xil metod va usullardan foydalanishga twsqinlik qilaёtganini, wquvchilarning darsga qiziqishini ham pasaytiraёtganini twǵri takidladi. Tarix darsining quyidagi 4 ta tipini tavsnya etdi:

1. 
   talim jaraёnining barcha elementlarini wz ichiga olgan,
   aralash dars;
   
2. 
   twliq ёki qisman yangi temani wrganishga baǵishlangan
   dars;
   
3. 
   umumlashtiruvchi — takrorlash darsi;
   
4. 
   bilimlarni tekshirish va hisobga olish darsi.
   

Shuni aytish kerakki, P.S.Leybengrub shu masalaga baǵishlangan asarlarida ham wrta talim va wrta maxsus talim tizimidagi tajribasida ilǵor wqituvchilar qwllanib kelaёtgan dars turlarining hammasini kwrsatmagan bwlsada, bu masalani wrtaga qwyib, matbuot sahifasida munozara boshlab berishi ǵoyat foydali ish bwldi.
Darslar mohiyatiga qarab turlarga ajratiladi. Tarix darslarining mohiyatini talim jaraёni tashkil qiladi. Demak, talim jaraёnining obektiv qonuniyatlariga asoslanib, tarix darslarini turlarga bwlinishi masalasini twǵri hal qilish mumkin. Darsning har xil turlariga xarakteristika berishda wquvchilarni tarixiy voqealarni idrok qilishga tayёrlash, materialni tahlil qilishga, asosiy tarixiy faktlar, tushunchalar va qonuniyatlarni anglab olishga, umumlashtirishga, olgan bilimlaridan zarur paytda foydalanishga wrgatish kabi talim jaraёnlari etiborga olinadi. Wqituvchi wquv materialini baёn qilish jaraёnida uni tahlil qilib boradi va umumlashtiradi. Biroq, bazi murakkab mavzular va bwlimlar yuzasidan maxsus tahlil qilish darslari, tarix kursining ǵoyaviy mazmuni, talim qonuniyatlari bilan boǵlab maxsus umumlashtiruvchi - takrorlash darslari wtkaziladi. Har bir darsda, wquvchilarda xarita, har xil suratlar, bezaklar ustida ishlash, jadvallar, reja va konspekt tuzish kwnikma va malakalari hosil qilish yuzasidan ish olib boriladi.
Demak, wqitishning ilmiy asosda tashkil qilinishi wqituvchining darsda har xil vazifalarni muvaffaqiyatli bajara bilishiga boǵliq. Tarix wqitish tarixiy voqealarni baёn qilib berish va uni navbatdagi darsda swrashdan iborat emas. Wqituvchi wquvchilarni tarixiy voqealar ustida mustaqil fikrlashga, wrganilgan tarixiy materiallardan tegishli xulosalar chiqarib olishga, uni umumlashtirishga, mavzular va umuman kursning asosiy masalalarini puxta wzlashtirib olishga, turli matnlar, xaritalar bilan mustaqil ishlay bilishga, reja, konspekt, xronologik va sinxronistik jadvallar tuzishga, maruza va referatlar tayёrlashga, diagrammalar mazmunini tushunishga wrgatishi lozim.
Xwsh, tarix darslarini turlarga bwlishda nimalarni kwzda tutish kerak?
Wquv materialining mazmuni, uning “darsining tur” wziga xos xususiyati, sinf wquvchilarining umumiy tayёrgarligi hamda darsdan kuzatilgan didaktik maqsadlar dars turini, uning strukturasi va metodlarini tanlashda asos bwlib xizmat qiladi, tanlab olingan dars turi va metodi esa uning mazmunini muvaffaqiyatli amalga oshirishga ёrdam beradi. Dars turlari masalasini hal etishda formalizmga va standartga ywl qwymaslik kerak, wqituvchi navbatdagi temani rejalashtirganda, uning mazmuni, talim-tarbiyaviy vazifalarini izchillik bilan, mantiqan boǵlab wrganishga ёrdam beradigan dars turlarini oldindan aniq belgilab olishi kerak.
Shunday qilib, tarix V—IX sinflarda va wrta maxsus talim tizimida wqitiladi. Wquvchilar sinfdan sinfga wtgan sari tarixiy materialning kw-lami ortib, mazmuni murakkablashib, wquvchilarning tarixiy bilimlari ham chuqurlashib, kwnikma va malakalari wsib boradi. Shu bilan birga, darslar tuzilishi jihatidan va mazmunan murakkablashib, darslarning xilma-xil turlaridan foydalanish zaruriyati tuǵiladi.
Wrta talim va wrta maxsus talim tizimida tarix talimining yangi mazmuni va wquvchilarning bilish faoliyatini yanada faollashtirish vazifalari tarix wqitishning shakli va metodlarini takomillashtirish uchun imkoniyatlar ochib beradi. Wrta talim va wrta maxsus talim tizimida tarix wqitish mazmunan boyidi, wqitishning mavjud shakli va metodlari takomillashdi, yangi shakl va metodlar yuzaga keldi. Keyingi yillarda seminar va boshqa amaliy mashǵulotlar yuqori sinflarda tarix wqitishning wziga xos shakliga aylanib qoldi.
Dars turlariga xarakteristika berishda talim jaraёnining qonuniyatlari, uning asosiy bosqichlari (wquvchilarni tarixiy voqealarni idrok etishga tayёrlash, material bilan tanishtirish, uni tahlil qilish, umumlashtirish, mustahkamlash, kwnikma va malakalar hosil qilish, olgan bilimni ishga solishga wrgatish va tekshirish) asos qilib olinadi. Tarixni wrganishning har bir bosqichi materialning mazmuniga qarab, wziga muvofiq shakl oladi. Tarix darsining turi wrganilaёtgan temaning ǵoyaviy mazmuniga va wquv-talimiy va tarbiyaviy vazifalariga qarab belgilanadi. Binobarin, talim qonuniyatlarini amalga oshirish va temani wrganishda foydalaniladigan dars turlarini unga muvofiqlashtirib borishning aniq usullari tarix dasturi materialining mazmuniga qarab belgilanadi.
Demak, tarix darslarini klassifikaciya qilish, uning xilma-xil turlaridan foydalanish wqituvchining shaxsiy xohishiga emas, balki wrta talim va wrta maxsus talim tizimida tarix kursining maqsadi, talim-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish zaruriyatidan kelib chiqadigan tarix talimining asosiy qonuniyatlari bilan boǵliqdir. Shuning uchun wqituvchi dars turlarini tanlashda wrganiladigan mavzuning mazmuni, xarakterini hamda uni wquvchilarning ongli va puxta wzlashtirishini, yani talim jaraёnining asosiy qonuniyatlarini asos qilib olishi lozim. Dars turini bu ywsinda tanlash esa wrta talim va wrta maxsus talim tizimida tarix wqitishning talim-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish hamda wqitish metodlari va usullari haqidagi masalani ijodiy hal qilishga ёrdam beradi.