Atmosferani huquqiy himoya qilish - aholining konstitusiyaviy huquqlarini va atrof-muhit sohasidagi me'yorlarni amalga oshirish atmosfera havosini muhofaza qilish sohasida qonunchilik bazasini sezilarli darajada kengaytirishga olib keldi. Atrof- muhitni muhofaza qilish masalalarini tartibga soluvchi asosiy qonunchilik va boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlar quyidagilar.
"Atmosfera havosini muhofaza qilish to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni,
"Sanitariya nazorati to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni;
"Tabiiy va texnogen tabiatdan favqulodda vaziyatlardan aholini va hududlarni muhofaza qilish to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni;
"Ekologik ekspertiza to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni;
"Chiqindilar to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni;
O'zbekiston Respublikasining "Jamoat nazorati to'g'risida" gi qonuni va boshqalar.
O'zbekiston Respublikasi ekologiya va atrofni muhofaza qilish davlat qo'mitasi atmosferani muhofaza qilish bilan bog'liq qator normativ-huquqiy hujjatlarni, xususan, ifloslantiruvchi moddalar atmosferasiga chiqindilarni hisoblash metodikasini ko'rib chiqdi va tasdiqladi.
7.6. Atmosfera holatini kuzatish.
Atmosfera havosini monitoring qilish atmosfera havosining holatini, uning ifloslanishini va unda yuzaga keladigan tabiiy hodisalarni, shuningdek atmosfera havosi va uning ifloslanishini baholash va bashorat qilish tizimini kuzatish tizimi hisoblanadi. (Http://www.eco-iso.ru/ekologiya/terminy/
Monitoring (ingliz monitoringi, lotin monitoridan eslatish, nazorat qilish), antropogen ta'sirlar ostida atrof-muhit holatining o'zgarishini kuzatish, baholash va kiritish kompleksi.
Monitoring atrof-muhitni boshqarish sifatini o'z ichiga olmaydi. Biroq, bunday boshqaruvning to'g'ri tashkil etilishi faqat mahalliy va global operatsiyalarni qamrab oladigan monitoring tizimining ishlashi bilan amalga oshirilishi mumkin. Ko'pgina mamlakatlarda ixtisoslashtirilgan monitoring stantsiyalari tashkil etildi.
Monitoring jarayonida global ahamiyatga ega bo'lgan biosfera rezervati tizimi muhim rol o'ynaydi. Monitoring quyi tizimlarini muayyan maqsadlar uchun turli yondashuvlar va yo'nalishlarni tanlashda biosferaning asosiy komponentlari: abiotik komponent (geofizik monitoring) va biotik komponent (biologik monitoring) ning javoblarini baholash uchun kuzatuvlar (baholash va prognoz) kichik tizimini ajratish muhimdir.
O'zbekistonda o'n uchta hududiy bo'linmalar bilan birgalikda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi (O'zgidromet) havo sifati, yer usti suvlari va tuproqni va mamlakatdagi radioaktivlik darajasini nazorat qilish uchun mas'ul bo'lgan asosiy davlat organi hisoblanadi.
2004 yilda Vazirlar Mahkamasining "O'zbekiston Respublikasining gidrometeorologiya xizmati faoliyatini takomillashtirish to'g'risida" gi qarori atrof-muhit monitoringi maqomini bir necha bor oshirdi va O'zgidrometning atrof-muhitni ifloslanishini monitoring qilish xizmati sifatida yanada aniq belgilangan. Biroq, uning monitoring tarmog'i kengaytirilmagan va ayrim sohalarda ham 2001 yildan buyon qisqartirildi.
2002 yilda moliyalashtirishning yetishmasligi tufayli ikki kichik sanoat shaharchasida havo sifati monitoringi to'xtatildi. O'zgidromet hozirgi kunda havo sifatini mamlakatning 25 shahrida joylashgan 66 ta statsionar kuzatuv stantsiyalari orqali kuzatib boradi.
. 2002 yildan boshlab mobil laboratoriyalar soni 36 foizga kamaydi. Kuzatuv tarmog'ining zichligi davlat monitoring standartlari talab qilinganidan kam (50,000-100,000 shahar aholisi uchun bitta stantsiya).
O'zgidrometning ta'kidlashicha, birinchi navbatda to'qqizta qo'shimcha kuzatuv stantsiyalari - Toshkent shahrida, uchtasi Jizzax va Namangan shaharlarida aholiga nisbatan, shaharlarning sanoat va transport rivojiga mos ravishda beshta stantsiya o'rnatilishi kerak.
Odatda, monitoring dasturlari besh ifloslantiruvchi moddalarni o'z ichiga oladi: chang (qattiq zarracha moddalar), karbon monoksit (CO karbon monoksit), azot dioksid (NO2), oltingugurt dioksidi (SO2 oltingugurt dioksidi) va nitrat oksid (N0). Sanoat chiqindilari tarkibiga va yaqin atrofdagi shaharlarning va atrof-muhitning xususiyatlariga qarab o'lchov dasturlariga boshqa parametrlar qo'shiladi. Yer yuzasida ozon miqdori sakkizta shaharda o'lchanadi.
O'zbekistonda jami 16 gazli moddalar, benz (a) piren va 6 og'ir metallar kuzatiladi. O'zbekistonda xalqaro hamjamiyat tomonidan inson salomatligi va atrof-muhit uchun zararli bo'lgan zararli moddalar (PM25 va PM10), uchuvchan organik birikmalar (benz (a) piren), poliaromatik moddalar kabi zararli moddalar sifatida havoda mavjud bo'lgan bir qator boshqa ifloslantiruvchi moddalarning kontsentratsiyasi o'lchovlari yo'q. uglevodorodlar (PAH) va doimiy organik ifloslantiruvchi moddalar (POPs).
Havo sifatini modellashtirish va prognozlash. Havoning sifati havo dispersiya modellari (atmosfera taqsimoti modeli, havo sifati modeli yoki havo ifloslanishi tarqalishi modeli deb nomlanadi) bilan modellashtirilgan.
Havoning va ifloslantiruvchi moddalarini fizik va kimyoviy jarayonlarini tasvirlaydigan bir qator matematik tenglamalar zamonaviy kompyuterlar bo'yicha raqamli usullar bilan hal qilinadi. Turli manbalardan olingan ifloslantiruvchi moddalarning konsentratsiyasini baholash yoki prognoz qilish uchun dispersiya modeli qo'llaniladi.
Havo dispersiyasi modellari sanoat korxonalari chiqindilarining havo sifati standartlariga javob berishini aniqlash uchun davlat organlari tomonidan qo'llanilishi mumkin. Ular, shuningdek, jamoat tashkilotlari tomonidan kimyoviy relizlar (masalan, favqulodda vaziyat zonasida qolgan odamlarni evakuatsiya qilish yoki himoya qilish) uchun favqulodda vaziyatlarda qutqaruv ishlarini rejalashtirish uchun zarur bo'lgan monitoring va prognozlash uchun (nazorat qilinadigan stsenariyalar) havo sifati xavfsizligi uchun foydalaniladi.
Havo tarqalishi modelini hisoblash uchun quyidagi ma'lumot talab qilinadi:
1) meteorologik sharoitlar: shamol tezligi va yo'nalishi, atmosfera sikloni, atrof-muhit harorati, har qanday inversiyasin, bulut qopqog'i va quyosh radiatsiyasining bazaviy nisbati balandligi;
2) ifloslantiruvchi moddalar manbai: emissiya yoki tasodifiy chiqarilishdagi ifloslantiruvchi moddalarning kontsentratsiyasi yoki miqdori, tabiiy harorat, dastlabki joylashuvi va balandligi, manba turi;
3) Landshaft: ifloslovchi moddalarning manba qismida balandliklar va pastki qismlar to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
